Een piano, bladmuziek en een vrouw. Dat zijn de bouwstenen van Contrapunt, het nieuwste boek van Anna Enquist. De muziek die de vrouw iedere dag speelt structureert haar leven en herinneringen. Herinneringen die haar terugvoeren naar de tijd dat haar dochter nog leefde. "Je moet in een interpretatie geloven, wist de vrouw, anders werd het niets."

De nieuwste roman van Anna Enquist speelt zich af achter de piano. De moeder - nee, geen namen in dit boek - studeert iedere dag op een moeilijk muziekstuk: de Goldberg variaties. Bach schreef deze variaties na het overlijden van zijn zoon. "Het voornaamste doel van de Goldberg variaties was dat zij de schepper ervan voor krankzinnigheid moesten behoeden", schrijft Enquist.
Rouw is ook de reden dat de moeder voor de tweede keer de Goldberg variaties instudeert. Ze geven haar houvast, structureren haar herinneringen aan haar overleden dochter. Knap en overtuigend beschrijft Enquist dit proces van studeren en herinneren. "Aan het einde van het stuk bewogen de handen naar elkaar toe, een eenvoudige toonladder in tegenbeweging, eindigend op dezelfde toets. Het sloot zich. Het gezicht van de dochter deed zich aan haar voor, zes jaar, geloken ogen onder het zwarte mutsje, zich overgevend aan het koesterend gebaar van het buurmeisje. Vol razernij speelde de moeder de harde, starre polonaise."

Te mooi
"Dalende toonladderfiguren in driedelig ritme, na vier maten getransformeerd naar stijgende, uitbundige drieklanken. Die moesten worden uitgevoerd met de verkeerde hand in een verwrongen positie. Zou het helpen als ze een tweemanualig klavecimbel bezat?" Vreemdelingen in muziekland zullen Contrapunt niet altijd eenvoudig vinden. Soms buitelen de termen over elkaar heen en halen de vaart uit het verhaal. Maar wie doorleest en meeluistert met de hoofdpersoon ontdekt prachtige, ontroerende en geestige verbindingen tussen oor en woord. Een vierstemmige fuga roept herinneringen op aan de vier gezinsleden. De onderhuidse spanning en hopeloosheid in de tweede variatie doen haar denken aan de uren voor de dochter stierf. De zoete dromerigheid in de zevende voeren haar een prachtig concert. "Het meisje zucht: 'Mama, het is te mooi."

Twee stemmen
"Wat zwaar voelen mijn benen, denkt de moeder, ik sleep me gewoon voort, belachelijk is het. Ik heb haar nodig. Ik doe alsof het gaat om haar beroepskeuze, om de moeite die ze heeft om straks, na haar afstuderen, een richting te vinden, maar ik kan haar evenmin loslaten als zij mij. Zij wil op schoot en ik wil dat ze op schoot klimt. Zo is het."
Moeder en dochter: om deze twee stemmen draait het in Contrapunt Vanaf de geboorte van de dochter tot haar overlijden zevenentwintig jaar later proberen de stem van de dochter en de moeder los te komen van elkaar. De variaties roepen herinneringen op aan het meisje als baby, puberende tiener en werkende twintiger. Ze gaat op vakantie, zingt, studeert en woont op kamers. En in elke herinnering is de dochter verknocht aan de moeder en de moeder aan haar. De stemmen kunnen elkaar niet missen.
Dit telkens terugkerende thema kan de lezer irriteren. Niet iedereen is geboeid door de wederwaardigheden van een moeder en een dochter die elkaar niet kunnen loslaten.

Zonder God
"De afgelopen weken stonden in het teken van schoolkeuze. (...) Tot ontzetting van de moeder koos het kind voor de kleine, muffe school die, als enige, het predikaat 'christelijk’ voerde. De moeder is een voorstander van de scheiding tussen Kerk en Staat. En onderwijs. De moeder ziet niets in gelovige leraren."
In Contrapunt schrijft Enquist niet over religie. Geloof speelt nergens een rol bij de verwerking van het overlijden van de dochter. Troost, geborgenheid, aanvechting of opstand - het komt allemaal aan bod maar zonder God. Alleen het christelijk onderwijs komt even voorbij als de dochter besluit om naar een christelijke school te gaan. De moeder kan dat niet verkroppen. "Orde, regelmaat, nauwkeurigheid. Walgelijk."

Dissonant
Na het lezen van Contrapunt klinkt in mijn hoofd een dissonant. Hoewel niet zonder humor, is Contrapunt geen vrolijk boek. Aangrijpend en schrijnend zijn de herinneringen aan de overleden dochter die de Goldberg variaties oproepen. Dat is echter niet het enige. Het centrale thema - een moeder die haar kind niet los kan laten - werkt verstikkend. De twee draaien om elkaar heen in een cirkel die steeds kleiner lijkt te worden. Op dit punt zorgt het ontbreken van iedere verwijzing naar God en geloof voor leegte en gevoel van vervreemding. Er is geen uitweg, geen oplossing.

Anna Enquist [1945] is het pseudoniem van de Nederlandse schrijfster Christa Widlund-Broer. Ze is psychoanalytica en heeft een eigen praktijk. Ze schrijft romans, verhalen en gedichten en speelt ook piano. Muziek is vaak een thema in haar boeken. Bekend werd ze met Het meesterstuk (19941, waarin een opera van Mozart een grote rol speelt. Andere bekende boeken zijn Het geheim (1997) en het Boekenweekgeschenk De ijsdragers (2002). In 2001 verloor Enquist haar 27-jarige dochter Margit door een verkeersongeval.
Enquist moet weinig hebben van spiritualiteit en religie. "Ik vind het vies en infantiel en regressief," zei ze onlangs in een interview met NRC Handelsblad. "Die enorme religiositeit - wat beleven mensen daar nou echt aan? Ik kan me daar onmogelijk in verplaatsen."