Het zullen voor de meesten overbekende regels zijn: 'Heer Halewijn zong een liedekijn/ al wie dat hoorde, wou bij hem zijn./En dat vernam een koningskind/die was zo schoon en zo bemind'. Het zijn de beginregels van het 'Lied van Heer Halewijn', dat eerst aan het begin van de negentiende eeuw uit de volksmond werd opgetekend, maar naar men aanneemt stamt uit de vroege Middelnederlandse orale cultuur. De plot is snel verhaald: een anonieme koningsdochter geeft, tegen de uitdrukkelijke wens van haar ouders in, gehoor aan de lokroep van Halewijns lied. Ze ontmoet de zanger in koninklijk ornaat, vastbesloten haar eer hoog te houden. Na enige tijd met hem doorgebracht te hebben, wordt ze door Halewijn meegetroond naar een galgenveld, waar ze zal moeten sterven. Ze kiest voor de dood met het zwaard, maar bedenkt een list: 'Trek eerst uit uw opperst kleed/want maagdenbloed dat spreidt zo breed/zo 't u bespreide, het ware mij leed.' Het meisje slaagt erin Halewijn te onthoofden en keert gezond en wel terug naar haar kasteel, alwaar 'werd gehouden een banket./ Het hoofd werd op de tafel gezet.'
Dit eeuwenoude lied van nog geen honderd versregels ontleent zijn charme niet alleen aan de fascinerende thematiek, maar ook aan de zeggingskracht en de aandacht voor details; zo is er veel aandacht voor de zorg waarmee het meisje zich mooi maakt voor haar geliefde. Een aantal motieven laat zich gemakkelijk benoemen: de problematische verhouding tussen de seksen; das ewig Weiblichevan de koningsdochter, die tevens een verpersoonlijking is van de strijdbare en listige vrouw (vergelijk de beroemde verzen uit Karel ende Elegast:'Der vrouwen list es menichvout/Sijn si jonc oft sijn si out.'). Het gedicht bevat echter ook elementen die minder gemakkelijk te duiden zijn, maar die door hun raadselachtigheid wel degelijk bijdragen aan de aantrekkingskracht. Om enkele vragen te noemen: was het uitsluitend zijn geschoolde stem die Halewijns onweerstaanbaarheid bepaalde, of beschikte hij over magische krachten? Was hij wellicht de duivel in persoon (zoals Moenen in Mariken van Nieumeghen)?Waarom raadt iedereen de koningsdochter af om te gaan, behalve haar broer? Wat gebeurt er precies voordat beiden bij het galgenveld aankomen en wat is eigenlijk de reden dat het meisje moet sterven?
Veel meer dan een verhaal laat een gedicht te raden over; dit basale principe is, hoezeer de poëtica sinds de Middeleeuwen aan veranderingen onderhevig is geweest, ongewijzigd gebleven. De auteur laat een beperkt aantal goedgekozen woorden als katalysator werken op het voorstellingsvermogen van de lezer of luisteraar, die deze essentialiavervolgens zelf in- en aanvult. Vanuit die optiek is het nogal een waagstuk om een gedicht om te zetten in een verhaal. Toch is dat wat twee Vlaamse auteurs, Verleyen en Verbanck, onlangs hebben gedaan: ze hebben hun interpretatie van het 'Lied van Heer Halewijn' uitgewerkt tot een verhaal, bestemd voor jongeren vanaf 14 jaar.
Het resultaat is een lezenswaardig verhaal met enkele mooie vondsten maar - en hoe kan het eigenlijk anders - ook met een aantal 'oplossingen' die doen fronsen. De koningsdochter heet in dit verhaal Reinhilde van Cycou, die met haar vader, een tyrannieke en dranklustige burchtheer, moeder, broer en zus een kasteel bewoont. Op een nacht schrikt ze wakker van een ijl gezang in het woud, waarna zich de plot uit het middeleeuwse lied begint af te wikkelen. De zestien hoofdstukken van het boek openen steeds met de versregels uit het Halewijn-lied waarop ze gebaseerd zijn.
Reinhilde wordt afgeschilderd als een vrouw die haar mannetje staat. Nu is daar in het gedicht ook wel aanleiding voor: de koningsdochter berijdt haar paard schrijlings in plaats van in de voor vrouwen gebruikelijke amazonezit, en ook in de benarde situatie op het galgenveld betoont ze zich buitengewoon kloekmoedig. Toch zijn de auteurs er niet aan ontkomen dat Reinhilde bij tijd en wijlen de indruk geeft als moderne vrouw verdwaald te zijn in een verder Middeleeuwse sociale omgeving.
Halewijn lijkt op het eerste gezicht een charmeur die vrouwen verleidt door hen hun vrouwelijke schoonheid te laten ontdekken. Maar als Reinhilde bij toeval Halewijns galgenveld ontdekt heeft en daarom moet sterven, blijkt hij in feite een psychisch gemankeerde figuur te zijn, die zijn afwijking heeft opgelopen als oorlogstrauma toen hij moest deelnemen aan een plundertocht waarbij een heel dorp werd uitgemoord. Het was bij het lezen van dit soort ingevulde details dat ik me wat ongemakkelijk begon te voelen.
Ik kan me verplaatsen in de motivatie van de auteurs - waarvan ze achterin het boek verantwoording afleggen - dat het eigenlijk jammer is dat jongeren zo weinig in aanraking komen met de schatkamer van de Middelnederlandse literatuur. Dat ze ervoor kiezen om een verhalend gedicht om te zetten in een uitgewerkt verhaal lijkt me ook te verdedigen, zeker omdat hun resultaat over het algemeen goed geschreven is, zonder goedkoop effectbejag. Mijn vraagtekens staan vooral achter het feit dat ervoor gekozen is om de oorspronkelijke problematiek te actualiseren met behulp van verklaringen die ontleend zijn aan het moderne gedachtegoed.
Ik geef nog een voorbeeld. Uit de versregels 'Doch eer zijn kleed getogen was/zijn hoofd al voor zijn voeten lag' maak ik op dat de koningsdochter Halewijn met een goedgemikte slag daadwerkelijk onthoofdde. Dat Halewijns hoofd haar vervolgens nog diverse opdrachten geeft, beschouw ik als een sprookjesmotief dat in de context van het verhaal (magische lokkracht van het lied) uitstekend op zijn plaats is. De auteurs verkiezen echter een andere oplossing: in eerste instantie verwondt Reinhilde Halewijn aan zijn halsslagader. Terwijl die het bloeden probeert te stelpen, weet hij nog enkele woorden te fluisteren. Pas in tweede instantie vindt de uiteindelijke onthoofding plaats.
Zou iemand die een spannend verhaal wil schrijven, dat zich afspeelt in de Middeleeuwen en waarin toch een aantal actuele thema's en morele dillema's verwerkt zijn (de auteurs verwijzen in hun nawoord zelfs naar de affaire Dutroux!), niet beter zelf een plot kunnen bedenken? Want nu laten de auteurs de lezer achter met het idee dat het raadselachtige Middeleeuwse verhaal over een koningsdochter en een mysterieuze ladykillerin feite gaat over een moderne grrlen een verminderd toerekeningsvatbare seriemoordenaar. En dat heeft, alle goede bedoelingen ten spijt, toch veel weg van een plundertocht in de schatkamer van de Nederlandse literatuur.
Karel Verleyen en Jan H. Verbanck, Heer Halewijn. Uitg. Davidsfonds/Infodok, 96 blz., ƒ31,50
Hubert Slings (1967) werkt bij het NLCM als wetenschappelijk onderzoeker. Hij publiceerde de schoolboeken Karel en Elegast (1997) en Reinaert de vos (1999).
