Recensie over De tornado geschreven door Hans Werkman.



De roman

De tornado gaat over lijden en schuld. De drie hoofdpersonen dreigen erdoor vermorzeld te worden. Vergy Maulveau door de dood van zijn vrouw Majade in zijn eerste boerderij die door de eerste tornado verwoest werd. Jacob Kladak door het instorten van de kerkgalerij op het moment dat hij stond te preken over de liefde van God. Ilze Zarmut door het lijden van haar broer die jarenlang krankzinnig als ’spook’ rondom de hoeve had gezworven.

De evenwichtige Ilze komt het snelst over haar frustraties heen. Vergy denkt een uitweg te vinden: hij zal zijn eigen christus zijn en zelf boete doen door zich onschuldig te laten ophangen. Jacob vergaat van twijfel aan het bestaan van God: ’Als hij preekt is hij helemaal hulpeloos. Hij moet het geloof met zijn nagels van de Bijbel afkrabben.’ (47) Tijdens de tweede tornado vlucht hij de boerderij binnen om God te ontmoeten in de vernietiging. Hij is moe van de ellende en vervloekt als Job zijn geboortedag. Maar dan wordt hij bang en smeekt als een oud-testamentische profeet om de bekering van Vergy en om het bezit van Ilze op wie hij verliefd is.

Ze worden alledrie geconfronteerd met de boerenknecht Ezen, ’een zindelijke, tengere buitenman met God in zijn ogen’ (135). Hij is de enige die voortdurend de sprong in het geloof waagt. Als Vergy hem vraagt hoe hij de doem en tegenslagen rondom de hoeve beschouwt, antwoordt hij: ’Als raadselen van God. Maar niet als een vloek.’ (47) Maar hiermee zalft hij het probleem niet dicht. In een later gesprek over het beestachtige lijden van de krankzinnige soldaat is hij diep verdrietig en zegt hij: ’Ik zwijg, maar mijn zwijgen is niet diep genoeg.’ (73) Niet in verzet vindt hij evenwicht, maar in vertrouwen. ’Boven het onheil glimlacht God.’ (191) Hij leeft bij het perspectief van een nieuwe aarde, waarop hij zal ’spitten en niet moe worden’(46).

Vergy en Jacob zouden zonder God willen, maar ze raken niet van Hem los, al bestaat hun relatie met Hem eigenlijk alleen maar uit opstand (Vergy) en wanhopige twijfel (Jacob). Vergy daagt God uit door een tweede hoeve tot bloei te brengen die sprekend lijken op zijn verwoeste hoeve. Maar de herhaaltruc loopt Vergy uit de hand. God bakt hem een koekje van eigen deeg door Ilze - het evenbeeld van zijn gestorven vrouw Majade - op hem af te sturen, en dat kan hij niet verdragen. Nijenhuis heeft zich op glad ijs gewaagd met dit herhalingsmotief. Herhalingen kunnen verdacht veel lijken op goedkoop toeval. Er komt zelfs een tweede tornado die de tweede hoeve bedreigt. Toch is Nijenhuis aan het gevaar van het goedkope toeval ontsnapt. Dit komt niet alleen door de sterke verteltrant, maar vooral doordat het in zijn roman niet in de eerste plaats gaat om de gebeurtenissen, maar om het probleem van het lijden en het Godsbestuur. Met behulp van al die herhalingen krijgt de roman een verbeeldingskracht die de gewone werkelijkheid te boven gaat.

Over de verscheurde dominee Kladak zegt Ezen: ’Eens zal hij overwinnen, de raven zullen hem navliegen.’(216) Het bijbelse beeld van de raven herinnert aan Elia, ook een profeet op de vlucht. De raven redden hem. (1 Koningen 17:6). Op de voorlaatste bladzijde van de roman zit Kladak vol twijfelzucht in de trein: het behoud van de hoeve zal wel toeval geweest zijn. Hij ontvlucht voor de tweede keer een gemeente. Dan ziet hij bij een stationnetje een raaf vliegen. Hij schrikt. Die raaf herinnert hem aan de woorden van Ezen. En aan de profeet Elia. Stuurt God ook hem een raaf na om hem te redden? Moet hij, als Elia, terug naar zijn werk? Jacob verzet zich tegen het symbool van de redding. Hij probeert het dier met handgeklap te verdrijven. Maar de raaf blijft rustig zitten kijken. Kladak wordt er wanhopig van, want nu zal hij ’zijn hele leven niet weten of hij de vogel verjaagd had.’ Dus springt hij uit de trein, slaat over de kop, krabbelt op en ziet de spoorlijn waarover hij gekomen is: ’een lang glinsterend spoor dat over de heuvels heen naar de hemel leek te voeren als een draad van zilver.’

Het is een keerpunt. Kladak kiest voor ’de richting vanwaar hij gevlucht was. Hij liep moeilijk. Hij hinkte.’ (311) Hij hinkt niet alleen lichamelijk, ook mentaal: hij was verliefd op Ilze, maar weet dat Vergy haar krijgt. Met lege handen keert hij terug. In Nijenhuis’ eigen woorden: ’in het slot steekt de altijd in zijn ziel wonende (en slechts even overwonnen) twijfel alweer de kop op. Spaarde God de hoeve of was het toeval? Hij vlucht doch moet weer terug en het gevecht begint opnieuw.’ (brief aan Pier van Damme, 2.3.1964)Met de laatste woorden over de roman - ’Hij hinkte.’- schuift zich een ander beeld over dat van de raven heen: Jacob die bij Pniël met God vocht (Genesis 32:22-32) en die een nipte overwinning behaalde: mank aan zijn heup ging hij hinkend het beloofde land binnen.

Nijenhuis suggereert aan het einde van De tornado méér over Kladak dan in zijn brief aan Van Damme: er zijn nog mogelijkheden (hij keert terug), er bestaat een bovenaards perspectief (het lichtende spoor). Kladak is nog steeds eenzaam, hij heeft Ilze lief maar zal haar niet krijgen, hij is na zijn euforie op de zolder van de hoeve teruggevallen in zijn twijfel. Een happy ending kun je dit niet noemen, maar wel een einde met tekenen van hoop: de raaf en het hinken. Kladak heeft niet voor niets dezelfde voornaam als de man bij Pniël.

De tweede tornado is niet maar een herhaling van de eerste, bij de tweede verlopen de dingen anders, andersom, gespiegeld. Bij de eerste tornado gaat Vergy de hoeve binnen om met Majade te sterven. Bij de tweede verhindert hij Ilze om naar de hoeve te gaan en ontloopt hij ook zelf het gevaar. Hij is innerlijk veranderd. Bij de tweede tornado is het Kladak die de vernietigende God zoekt in de boerderij. Beiden ontdekken dat God geen vernietiger wil zijn, maar een hersteller. Nijenhuis verwerkt zo het motief van de verzoening in zijn roman. Jezus Christus als Verzoener wordt nauwelijks genoemd, maar wel aangeduid. Ezen stamelt in zijn profetenrol: ’het voorhangsel… het scheurt als gespleten door een bijl’(131). De bijl als symbool van het vernietigende lijden wordt hier gekoppeld aan het scheuren van het voorhangsel in de tempel van Jeruzalem bij Jezus’ dood. Meteen daarna wordt Ezen rustig en noemt hij de naam van ’Jezus, der liefde oneindigheid’.

’Ik wil gelijkop blijven met het huidige tijdsgevoel,’ zei Nijenhuis in het interview met Risseeuw. Het ’huidige tijdsgevoel’ was voor hem het existentialisme van Sartre en Camus, in die tijd toonaangevend in de Nederlandse literatuur. In romans (W.F. Hermans, Anna Blaman) werd geschreven over en vanuit uitzichtsloosheid en eenzaamheid. Nijenhuis geeft vooral in de wanhoop van Kladak een beeld van zijn tijd. Maar ook Ilze ziet aanvankelijk geen uitweg. Als ze het ongeloof van Kladak ontmaskert, zegt ze: ’Als u het niet heeft en ik heb het niet, dan rest ons immers niets anders dan de angst.’ (128) Af en toe beschrijft hij Sartriaanse situaties. In de pauze van de rechtszitting luistert Ilze in een cafetaria naar gesprekken van mensen die elkaar haten en van deze haat leven. ’Daar zitten er vier in de hel,’ zegt ze (270). Dit beeld lijkt rechtstreeks ontleend te zijn aan het toneelstuk Huis clos (Met gesloten deuren) van Sartre, waarin de andere, de naaste, ’de hel’ heet.

Behalve van Sartre was er nog andere invloed vanuit het buitenland. ’Daar het (…) hoofdzakelijk de buitenlandse auteurs zijn die ik graag lees en bewonder, kan het niet anders of dit heeft De tornado ’gestempeld’.’ (brief aan Steunenberg, 27.6.1956) Nijenhuis las het werk van Graham Greene, Arthur Koestler, Vicky Baum, Kaj Munk. Ik zie vooral hun invloed in De tornado. Greene had de brede, interessante beschrijvingen en de religieuze inslag, Koestler het avontuurlijke en bij Kaj Munk speelt de weggelopen dominee een rol. Opmerkelijk is dat Kladak, geplaagd door z’n galerij-fobie, wegloopt uit de opvoering van Kaj Munks toneelstuk Het Woord (209), waarin de opstanding centraal staat.

Nijenhuis strooide kwistig met bijfiguren, vaak prachtige types. De kruidenier Woolky en de burgemeester van het dorp zijn onvergetelijke personages. Nijenhuis bleek later kritisch te staan tegenover Ezen: ’De landarbeider Ezen is me achteraf te symbolisch geladen, te visionair, zich daardoor te ver verwijderend van de realiteit in het leven van de lezer.’ (brief aan Pier van Damme, 2.3.1964) Achteraf zou hij waarschijnlijk een passage als op bl. 81 over Ezens vervoering soberder hebben geschreven.

Ook deze sterke roman heeft dus zwakke plekjes. In het tweede deel zit aanvankelijk te weinig schot, er wordt teveel gepraat. Totdat op blz. 188 Ilze naar het verleden van Vergy gaat speuren. De rechtzitting in deel drie wordt door Nijenhuis met groot talent voor de dialoog beschreven. De gesprekken zijn scherpzinnig, levendig, humoristisch. De dialoog tussen de aanklager en de baron (264-266) is een voorbeeld van Nijenhuis’ geestige taalkracht.
Uit: Spitten en [niet] moe worden; leven en werk van Bé Nijenhuis 1914-1972, door Hans Werkman, p. 70-73

Hans Werkman

Vragen
1. De drie hoofdpersonen hebben te maken met lijden en schuld. Ze verwerken het lijden allemaal op een andere manier. Leg uit hoe.

2. a. Met welke twee bijbelse figuren wordt dominee Kladak in verband gebracht en waarom?
b. Leg uit dat het verhaal voor dominee Kladak geen happy end heeft, maar toch eindigt met hoop voor de toekomst.

3. Wat is de rol van Ezen in het verhaal en waarom is Nijenhuis erg kritisch over dit personage.

4. Leg in eigen woorden uit hoe en waarom Nijenhuis wil aansluiten bij het tijdsgevoel in zijn tijd.

5. Heb je zelf De tornado al gelezen?
Zo ja, kun je je vinden in bovenstaande bespreking?
Zo nee, waarom eigenlijk niet?

Maak nu de rest van de opdrachten uit je boek.