Lees hier drie tekstfragmenten van Jozef in Dothan geschreven door Joost van den Vondel.

Jozef in Dothan

Regel 860-916
Iudas: Verquick uw hart met wijn, en laet uw’ broeder sticken.

Simeon: Wat zeght ghy, Judas?

Iudas: Niet. ick spreeck geen enckel woort.

Levi: Ghy zit niet zacht?

Iudas: My dunckt ’ken zit niet zo ’t behoort.

Simeon: Koom, zet u hier. gemack is nimmer te versmaden.

Levi: ’t Is meer dan ’t halve mael.

Iudas: Dat hebt ghy net geraden.

Simeon: Nu, zit ghy wel?

Iudas: Ja ja, ick zit nu wel, of schaers.

Levi: Neen, zegh vry wat u deert. wat wringt uw’ voet?

Iudas: de laers.

Levi: Waer is ’t?

Iudas: Aen ’t slincke been: of ’t zijn misschien mijn wespen.

Levi: Wel ken u zelf.

Iudas: Ick moet mijn’ boezem wat ontgespen, ’t Benaeuwt my wat om ’t hart. Nu schep ick weder lucht.

Simeon: Tast toe. elck toef zich zelf.

Iudas: Wat ’s dat? ick hoor gerucht.

Levi: Ick niet.

Iudas: Is ’t Joseph oock? my dunckt ick hoor hem klagen.

Simeon: Die windt kan dat geluidt zoo veer niet overdragen.

Levi: En of hy klaeght en kermt, het blijft toch na, als veur. Simeon: Wat kan het schaên, dat hy zijn misdaet wat betreur?

Levi: ’t Was hem geen errenst, dat hy op het touw most ryen.

Iudas: Ick wert weemoedigh.

Simeon: Zoo, had ghy noch medelyen?

Iudas: Hy sloegh zijn aenschijn zoo barmhartigh west en oost.

Simeon: Hy zagh naer Hebron toe, naer vaders huis, om troost.

Levi: Hy riep zijn’ Engel aen, den trooster aller vromen.

Simeon: Die hem naer Dothan wees, om zoo te maet te komen?

Levi: Hy dronck noch hartelijck, en laefde zyne borst.

Iudas: Een hart ter doot bedroeft is altijt droogh van dorst.

Simeon: Wel Judas zat strax stom, nu kan hy weder spreecken.

Levi: Wel wat of Judas schort? zijn oogh begint te leecken.

Iudas :Ay broeders, houdt uw rust, het lust my niet te wel.

Simeon: Leit Joseph u om ’t hart?

Levi: Hoe nu, is ’t kinderspel? Verbly u: want wy zijn nu t’ende van ons lyden.

Iudas: ’t En past den broeder niet zich zelven te verblyden In ’s broeders doot of straf. ô schrickelijck bestaen!

Levi:
Wat spreeckt ghy binnens monts.

Iudas: Ick zorgh wy zijn verraên.

Simeon: Ick heb den put in ’t oogh, geen mensch kan dit verraden.

Iudas: En Godt heeft ons in ’t oogh, die ziet door lindebladenDoor mergh en nieren heen. wat schuilt ’er voor Godts oogh?

Simeon: Laet vaeren alle zorgh: uw zorgen zien te hoogh.

Levi: Ay ziet eens om dien hoeck.

Iudas: Wie of hier aen komt trecken?

Simeon: Zy kruipen langsaem voort. hoe lang of dit magh strecken?

Iudas: Wat ryst ’er in de lucht een stofwolck. ziet dat volck.

Simeon: Ick zie geen klaer bescheit. zij trecken in een wolck.

Levi: Voor wien ziet ghy hen aen?

Simeon: ’t Waer kunst dit juist te raeden.

Iudas: Ick zie kameelen:

Levi :En ick ezels, zwaer gelaeden.

Simeon: Ick zie gewapenden. zy naecken meer en meer.

Iudas: Hoe schittert daer de zon in ’t blinckende geweer.

Levi: My dunkt ’k zou met der tijt wel gissing kunnen maecken.

Simeon: Wie zijn ’t dan?

Levi: Arabiers.

Iudas: ’K wil noch mijn gissing staecken,Tot datze ons naderen.

Levi: ’t Zijn Arabiers, ’t gaet vast. ’t Is nu de tijdt van ’t jaer.

Simeon: Hoe gaet het vee vermast. Zy zijn alree voorby de willige bosschagie.
De ruggen buigen in, door ’t wight van hun packagie.Hoe plaeght de mensch het dier?

Iudas: Hoe plaeght het bloet zijn bloet?

Levi: Wat zeght ghy, Judas? wat ontstelt u het gemoedt?

Iudas:Och Ioseph.

Simeon: Leit die noch zoo diep in ’t hart begraven?

Iudas: Ick zie hoe ’t hygent vee tot ’s menschen dienst moet slaven,
En Ioseph steent nu vast ellendiger dan ’t vee,
Dat noch zijn voeder krijght; maer Joseph magh alree
Van honger en van dorst verteeren en versmachten.

Levi: Hy heeft zijn vonnis wegh: laet vaeren die gedachten.

853 zet u aen: aan de dis.
854 dit vervallen slot. Molkenboer herinnert hierbij terecht aan de invloed van de schilderkunst: de Romanisten stoffeerden gaarne hun landschappen met een ruïne.
855 veldtapijt: behalve aan het klimop kan hier aan een bekleding met mos gedacht zijn; natuurelijck: door de natuur, in tegenstelling met kostbare wandtapijten.
856 in spijt van de felle zonnestralen.
857 ’t grazige gestoelt: de zitplaats in het beschaduwde gras onder de boom.
858 bruine: donkere.
860 (ter zijde gezegd).
861 Niet: niets.
864 meer dan ’t halve mael: meer dan de helft van ’t genot dat de maaltijd verschaft; net: uitstekend.
865 wel: goed; Ja ja (aarzelend); schaers: tamelik goed.
866 wat wringt uw’ voet? is figuurlik op te vatten: waar wringt de schoen, wat scheelt er aan? Judas vat de vraag letterlik op, om een voorwendsel te kunnen geven.
867 slincke: linker; mijn wespen: vroegere gissingen, naar aanleiding van dat vers gedaan, laten onbevredigd. M.i. zou de betekenis kunnen zijn: of voel ik ook wat vreemds in mijn hoofd. Volgens een oud volksgeloof konden wespen in het hoofd de hersenen aantasten (vgl. de spreekwijze ’Hij heeft wespen in den kop’ bij Tuinman: Spreekwoorden I, 272 en verder N. Taalgids XXIV).
868 ken u zelf: dat moet je zelf toch weten!
870 Simeon nodigt tot de maaltijd; toef: onthale; in dit verband: bediene.
873 na, als veur: onveranderd.
875 hem (op Judas wijzende); geen errenst: hij deed niet oprecht mee; hy: Jozef; ryen: vgl. ’stijgh te paert’, in vs. 720.
876 weemoedigh: droef te moede.
877 barmhartigh: medelijden opwekkend.
880 te maet komen: te pas, terecht komen (in Saksiese streken nog gebruikelik; Ned. Wdb. IX, 58)
881 hartelijck: met graagte.
883 strax: zo even.
884 schort: scheelt; leecken: tranen.
885 het lust my niet te wel: ik voel mij niet al te wel.
886 Gaat Jozefs lot u zo ter harte; kinderspel: kinderachtigheid.
887 t’ende: aan het einde.
889 bestaen: daad.
890 zorgh: vrees.
891 dit: wat wij deden.
892 l indebladen (vgl. vs. 856).
893 Door mergh en nieren: tot in ons binnenste; schuilt: blijft verborgen.
894 zien te hoogh: zoeken het te ver.
896 hoe lang of dit magh strecken: hoe lang zou die stoet wel zijn?
898 Ick zie geen klaer bescheit: ik kan het niet duidelik onderscheiden.
901 In de latere uitgaven: Ick zie gewapenden genaecken.
902 geweer: wapenen.
903 met der tijt: op grond van de tijd van ’t jaar (vgl. vs. 906).
905 ’t gaet vast: ’t is zeker.
906 vee: de kamelen; vermast: zwaar beladen.

Regel 1259-1312

Simeon: Al dier genoegh verkocht, hier zal geen haen na kraeien.

Iudas: Indien ’t gelucken wil, dat wy den huisvooght paeien. Simeon: Vertrouw dat Levi toe: hy is doortrapt en kloeck.

Iudas: De logen hoeft veel schijns: zy lijdt geen onderzoeck.

Simeon: Men spreecke uit eenen mont, zoo zal het elck gelooven. Iudas:Behalven een, die ’t ziet, het alziende oogh, daer boven.

Simeon:Die zeit het niemant voort. Godt zwijght, indien ghy zwijght.

Iudas: Van binnen zit ’er een, die het gemoedt betijght.

Simeon: Hier is geen bloet gestort, hoe zou ’t gemoedt ons wroegen?

Iudas: ’t Verkoopen van zijn bloet baert smart, en ongenoegen.

Simeon: Hy wert voor slaef verkocht, die ons voor slaven scheldt.

Iudas :Wy stonden onder hem, noch onder zijn gewelt.

Simeon: Te grooter dwaesheit was ’t, van heerschappy te droomen.

Iudas: ’t Is bloode suffers werck, voor yemants droom te schroomen.

Simeon: Zijn ’t suffers, die den slagh van verre komen zien?

Iudas: ’t Is hachelijck te raên, wat namaels zal geschien.

Simeon: Het allerzekerste is ’t gevreesde quaet te keeren.

Iudas: Ervarentheit en tijdt den mensch veel dingen leeren.

Simeon: ’t Is wel geleert, wanneer men ’t juck hebbe aen den hals.

Iudas: Zegh wat van droomen na: nu ziet ghy ’t, zy zijn valsch.

Simeon: ank hebbe ons wackerheit, die ’t schut daer voor kon schieten.

Iudas: Leedt vader slechs geen last, het zou my min verdrieten.

Simeon: Dat ’s voor een dagh of tien: het slimste is in ’t begin.

Iudas: Die jongen stont te diep geprent in vaders zin.

Simeon: Dat bleeck maer al te klaer, dat heeft den knecht bedurven.

Iudas: Hy heeft het tegens ons, wy tegens Godt verkurven.

Simeon: Wat scheelt het, hoe men leef, het zy als knecht of heer?

Iudas: Treck Josephs schoenen aen, en roep den jongen weêr.

Simeon: De jongsten allerlichtst tot dat gebit gewennen.

Iudas: Men leert met ongemack aldus den breidel kennen.

Simeon: En oock zijn eige kracht: zoo gaet men aen de hant.

Iudas: Zoo wijdt van vaders huis, en in een ander lant.

Simeon: Hy kon met rust en vrede in vaders huis niet duuren.

Iudas: Men had hem best bestelt by yemant van ons buuren.

Simeon: Het maeghschap buurt van veer veel beter dan naby.

Iudas: Een yeder had zijn huis en zijn verkeering vry.

Simeon: Die dartle droomer reet zijn’ vader op de schouders.

Iudas: Is ’t vreemt? het hart van ’t kint heeft treck tot huis en ouders.

Simeon: Hy hou dien treck, en blijf veel mylen van den haert.

Iudas: Zoo dit verkoopen niet veel mylen onrust baert.

Simeon: d’Onnoosle Benjamin magh nu den ouden streelen.

Iudas: Dees wonde in d’oude borst wil traegh of nimmer heelen.

Simeon: Of hy met Joseph speele, of Benjamin, dat ’s een. Iudas:Zijn’ broêr gelijck als uit zijn aengezicht gesneên.

Simeon: Hy zy hem ongelijck in aert natuur en zeden.

Iudas: Onwetend heeft dat wicht een groot verlies geleden.

Simeon: Het groeie in deughden op, en vrees geen ongelijck.

Iudas: Zijn volle broeder was hem d’allerwiste wijck.

Simeon: Hy vint noch heuls genoegh aen zoo veel trouwe broeders.

Iudas: Uit eenen vader wel, maer uit verscheide moeders.

Simeon: Wel Judas, wie komt hier? ick hoor een droeve stem.

Iudas: Dat ’s Ruben. och hy komt, en drie paer broêrs met hem.
Wat raet? nu vrees ik ’t al, oock zelfs ons stomme kudden.

Simeon: Het schijnt hy heeft berouw, en komt zijn’ krop uitschudden.

1259 dier: duur.
1260 huisvooght: Jacob (vooght: bestuurder, heer); paeien: hier in ongunstige zin: iets wijs maken
1261 doortrapt (minder ongunstig dan in tegenwoordige taal): uitgeslapen; kloeck: slim.
1262 hoeft veel schijns: behoeft veel schoonschijnende drogredenen; lijdt: duldt, d.w.z. is niet bestand tegen onderzoek.
1263 Onze getuigenis zij eenstemmig.
1264 een: God.
1266 een: Gods stem, die zich openbaart in het geweten (’t gemoedt); betijght: aantijgt, aanklaagt.
1267 wroegen: beschuldigen.
1268 bloet: bloedverwant; ongenoegen: leed.
1269 Accent op Hy en op ons; voor slaven scheldt: in de uitlegging van zijn droom (vgl. vs. 603).
1270 gewelt: macht.
1272 suffers: bangerds.
1273 komen zien: zien aankomen (en dan hun maatregelen nemen).
1274 hachelijck: moeielik; namaels: later, d.w.z. die gedroomde heerschappij was toch nog geen werkelikheid!
1275 allerzekerste: allerveiligste.
1276 Ervarentheit en tijdt: ondervinding gedurende een lang tijdsverloop.
1277 ’t Is wel geleert (ironies): dan heeft men een uitstekende les gehad.
1278 Zegh na: hecht nu maar aan dromen! (spottend). Gewoonlik betekende nazeggen: iets ongunstigs van iemand zeggen; soms ook iets gunstigs (Ned. Wdb. IX, 1676).
1279 wackerheit: doortastendheid; ’t schut daer voor kon schieten: tegenhouden, de verwerkeliking voorkomen.
1280 Als vader er geen verdriet door had.
1281 het slimste: het ergste.
1282 zin: geest, hart.
1283 knecht: jongeling.
1284 heeft het verkurven: heeft gezondigd.
1285 Wat scheelt het: wat komt het er op aan.
1286 Treck Josephs schoenen aen: ruil dan met Jozef, en word slaaf.
1287 gebit: evenals breidel (1288) symbool van de slavernij.
1288 ongemack: smart.
1289 gaet men aen de hant: wordt men gedwee (beeld van het getemde paard).
1291 duuren: het uithouden.
1292 bestelt: geplaatst, ondergebracht.
1293 De verstandhouding tussen bloedverwanten blijft beter als ze ver van elkaar wonen dan dichtbij; buuren: vriendschappelike
omgang hebben, als met buren (Ned. Wdb. III, 1900).
1294 had: zou gehad hebben (als Jozef elders was gaan wonen); verkeering: omgang.
1295 dartle: onbedachtzame; reet op de schouders: deze uitdrukking, die in het Ned. Wdb. ontbreekt, schijnt in dit verband te betekenen: was onafscheidelik van vader, liet zich vertroetelen.
1296 heeft treck: voelt zich aangetrokken.
1298 veel mylen onrust: eindeloze onrust.
1299 Onnoosle: onschuldige; magh: kan.
1300 wil: zal.
1301 een: hetzelfde.
1302 De sprekende gelijkenis met Jozef, zal Vaders smart juist vernieuwen.
1303 Hy zy: het is te wensen dat hij is.
1304 dat wicht: Benjamin.
1305 ongelijck: verongelijking (van onze zijde).
1306 allerwiste wijck: de zekerste toevlucht.
1307 heul: hulp, bescherming.
1311 ’t al: alles. In zijn angst vreest hij zelfs dat de stomme dieren het misdrijf aan Ruben zullen verraden.
1312 zijn’ krop uitschudden: zijn hart luchten.
1315 het snerpen van den rouwe: de pijnigende smart (snerpen: striemen).

Regel 1322-1346

Ruben: Och Broeders, spreeckt recht uit, en helpt my uit den dut.

Och zeght, waer Joseph bleef.

Simeon: Hy droomt vast in den put.132

Ruben: ’k Heb overal gezocht, maer nergens hem gevonden.

Simeon: Hebt ghy uw handen zelf dan aen den knecht geschonden?

Ruben:’k Vernam den jongen niet, in dien vervloeckten kuil.

Simeon; Zijt ghy daer in gedaelt?

Ruben: Ghy ziet, ick ben noch vuil.

Simeon: Zoo leght ghy toe, om al den handel te bederven.1327

Ruben: ’k Verhoopte ’t kint noch eens te troosten voor zijn sterven.

Simeon: Zegh liever heimelijck te redden in den noodt.

Ruben:Och toont my Joseph toch, ’t zy levendigh of doot.

Simeon:Verraeder van uw broêrs, dat zou u ’t leven gelden.

Ruben: Het gelde oock wat het wil, men moet my Joseph melden.

Simeon: Al wie van Joseph rept, zal Josephs gangen gaen.

Ruben: Het ga zoo ’t wil. dit komt op d’eerstgeboren aen.

Simeon: Ghy hebt zijn doot bestemt. waer toe dit ydel kermen?

Ruben: Ick stemde tot den put, om ’t leven te beschermen.

Simeon: Beschermer van uw broêr, nu schijnt ghy bijster vroom

Ruben: Och broeders, spreeckt recht uit, en helpt my uit den droom.

Iudas: Nu Ruben, zijt gerust: ick zweer, hy is in ’t leven.

Ruben: Leeft Ioseph? Godt zy lof. waer is dan ’t kint gebleven?

Iudas: Getroost u, dat hy leef, met eens genoegh gezeit.

Ruben: Zal ick my troosten, geef my kort en klaer bescheit.

Iudas: ’k Verkocht hem Ismaël, om twintigh zilverlingen.

Ruben: O bloetgelt, zoo vervloeckt als handen oit ontfingen.
Rampzalige, wat vloeck heeft u zoo veer gebroght?
Uw’ vromen broêr voor slaef erfvyanden verkocht,

1322 uit den dut: uit de onzekerheid.
vast: nog steeds.
1324 Hebt ge u zelf soms aan hem vergrepen?; de handen schenden (schennen) aen betekent oorspronkelik: zich verlagen door iemand aan te tasten (Ned. Wdb. V, 1786; XIV, 421).
1327 leght ghy toe: leg je het er op aan; den handel: de zaak.
1331 gelden: kosten.
1332 Joseph melden: inlichtingen over Jozef geven.
1333 Josephs gangen gaen: hetzelfde lot ondergaan.
1334 Dit raakt mij, als de oudste (eerstgeboren) broeder.
1335 bestemt: uw stem gegeven voor.
1337 bijster vroom: buitengewoon braaf.