Er is de laatste tijd op het gebied van literatuuronderzoek veel belangstelling voor heroriëntering op het verleden. Nieuwe methoden worden gebruikt, andere invalshoeken gekozen. Misschien is het een symptoom van het fin-de-sièclegevoel, een poging greep te krijgen op deze eeuw voordat zij ons ontglipt.

Auteurs proberen leemten op te vullen. Zo verscheen er onlangs een nieuwe studie over de poëzie in de jaren vijftig van de hand van Redbad Fokkema. De jaren zestig en zeventig zijn aan de beurt in "Onveranderlijk veranderlijk", het verslag van een onderzoek waarop Jos Buurlage in april promoveerde.

De ondertitel, "Harry Mulisch tussen literatuur, journalistiek, wetenschap en politiek in de jaren zestig en zeventig", en de kleurrijke, collageachtige omslag verraden al dat het geen puur neerlandistieke studie is, maar dat de auteur zich richt op een breed publiek.

Over wie veel schrijft, wordt veel geschreven. Dat geldt zeker voor Harry Mulisch. Het is dan ook niet gemakkelijk iets nieuws op papier te zetten over deze bekende auteur. Buurlage is er echter in geslaagd een wat onbekende kant van Mulisch te belichten. Met een analyse van een aantal teksten waaraan nog weinig aandacht is besteed, wil hij aantonen dat de journalist Mulisch en de literator Mulisch één en dezelfde persoon zijn.

De auteur noemt Mulisch' teksten die hij analyseert "documentaires." Enkele titels: "Voer voor psychologen", "De zaak 40/61", "Het woord bij de daad", "De toekomst van gisteren". Stuk voor stuk behoorlijk hermetische teksten, die moeilijk te plaatsen zijn.

Het centrale thema, de paradox die in de titel is verwoord, heeft twee kanten. Ten eerste past Mulisch zich in de jaren zestig en zeventig aan de veranderende maatschappij aan. Hij experimenteert. Buurlage toont echter aan dat de auteur de trucs die hij in de documentaires toepast ook in de rest van het oeuvre laat terugkeren.

Ten tweede komt Mulisch' eigen filosofie steeds opnieuw als boodschap in de teksten terug. De mens moet onveranderlijk veranderlijk zijn. "De mens dient zich in de loop van de geschiedenis te ontwikkelen tot een halfgod." Die ontwikkeling is grillig en onberekenbaar.

Veranderlijk

Mulisch is wars van stilstand en voorspelbaarheid. Niet alleen hij, maar ook zijn collega-schrijvers spelen een rol in de tijd van ontzuiling, ontkerkelijking en secularisatie. Ze zijn de boodschappers van het geloof in de autonome mens.

Schrijvers komen uit hun ivoren toren en nemen in de maatschappij hun eigen, al dan niet idealistische, positie in. Zo bezoekt Mulisch de rellen van de provo's, reist hij af naar Israël om het proces van Eichmann mee te maken en denkt hij mee over het marxisme en Cuba's revolutie. Over deze en andere zaken gaan zijn reportages.

"Geen God of maatschappij die mijn bestaan betrekt in een bezield verband", dichtte Marsman in 1939. Jaren na dato zou deze levensvisie op grotere schaal en ingrijpender worden beleefd en verwoord door Mulisch en zijn tijdgenoten.

Buurlages studie vult niet alleen de kennis van Mulisch' werk aan, maar geeft "de kritische lezer stof tot overpeinzingen over literatuur en maatschappij." De literatuur uit die tijd is een projectie van wat er in de samenleving plaatsvond. En de jaren zestig zijn nog niet voorbij. Nu nog pleiten auteurs voor verandering, hebben ze op een subtiele manier, met behulp van ingenieuze literaire techniek, invloed op de lezer. Het is goed dat die, op zijn beurt, zich dat bewust wordt.

Moeilijk

Buurlages werk vraagt om een lezer die niet bang is voor een dooltocht door een labyrint van teksten. De auteur belooft dat hij een goede gids zal zijn. Kennis van de behandelde werken is volgens hem niet strikt noodzakelijk.

De korte samenvattingen van de behandelde teksten en de snelle pas van de gids maken het de lezer echter niet gemakkelijk. Bekendheid met Mulisch' oeuvre is bijna onontbeerlijk. De moeilijkheidsgraad van de door Buurlage geanalyseerde teksten verhoogt de drempel tot de studie, maar de heldere structuur die de auteur heeft aangebracht, maakt veel goed.

In "Onveranderlijk veranderlijk" komt veel ter sprake: filosofie, thematiek, techniek, culturele context en oeuvre. Voor elk wat wils, maar ook van alles weinig. Verbrokkeling die ervoor zorgt dat lang niet alles duidelijk wordt. Maar ook dat lijkt een symptoom van deze tijd. Buurlages portret van de jaren zestig is niet in de laatste plaats ook een beeld van de jaren negentig.

N.a.v. "Onveranderlijk veranderlijk. Harry Mulisch tussen literatuur, journalistiek, wetenschap en politiek in de jaren zestig en zeventig", door Jos Buurlage; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 1999; ISBN 90 234 3814 0; 285 blz.; 45.