Eén van de bekendste auteurs van de laatste vijftig jaar is ongetwijfeld Hella Haasse. Ze heeft een indrukwekkende rij boeken geschreven. Ze is daarmee ook bekend geworden bij middelbare scholieren. Die grijpen niet alleen naar Oeroeg, dat zo'n lekker dun boekje is. Ook haar roman Heren van de thee wordt nogal eens gelezen. In het jaar 2002 verscheen de roman Sleuteloog, waarvoor ze het jaar daarop de NS-pubtieksprijs voor het Nederlandse boek ontving. Daarmee heeft ze weer een interessant boek aan haar oeuvre toegevoegd. 

De titel Sleuteloog lijkt misschien wat vreemd. Deze verwijst naar de sleutel van een grote kist waarin de hoofdpersoon documenten en herinneringen bewaart. Die sleutel heeft een fraai bewerkt 'oog', waarin vreemde lettertekens staan. Wie het slot vroeger opende, deed zijn hand zeer. Nu is de sleutel kwijt. Gebeurtenissen uit het verleden kunnen pijn doen. Ze kunnen ook verdwijnen uit de herinnering,

Onzekerheden
Het verhaal wordt verteld door Herma Warner, een oudere dame. Zij woont in Overijssel op een landgoed, dat nog van haar grootouders is geweest. Ze heeft daar jarenlang doorgebracht met haar man Taco Tadema, die inmiddels is overleden. Nu wacht ze op een plaatsje in het rusthuis 'Het Hoge Bos'. Ze krijgt een brief van de journalist Bart Moorland, die speurt naar gegevens over Herma's jeugdvriendin Dee (Adèle) Meijers. Ze zijn beiden geboren in Batavia in 1920 en hebben hun jeugd daar doorgebracht. Moorland is nieuwsgierig naar Dee, die zich tijdens en na de Tweede Wereldoorlog ontplooide als mensenrechtenactiviste en die alle Hollandse en Indische herinneringen uitwiste door zich Mila Wychinska (naar haar Poolse moeder) te noemen. Als Herma daarover gaat nadenken, komen de herinneringen aan het verleden in een overstelpende stroom zich aandienen 

Wat Herma nu precies aan Moerland gaat schrijven, komt de lezer niet te weten, wel wat er in haar allemaal omgaat. Ze denkt na over hun vroegste jeugd, waarin Non (een zus van Dees vader) een belangrijke plaats innam. Die tante Non was een echte Indo, enigszins op het occulte af: ze ziet en hoort dingen die anderen niet zien. Dat verbond haar met Hernia, die ook schimmen waarnam. In de oorlog was Herma in Nederland, waar ze in 1950 trouwde met Taco Tadema. Tijdens de oorlog was Taco in Indonesië geweest en van 1942 tot 1945 was hij tewerk gesteld aan de Birma-spoorlijn. In 1952 en 1967 zijn ze beiden terug geweest in Indonesië, waarbij er ook nog ontmoetingen met Dee en Non geweest zijn. Die momenten van weerzien met Dee waren beslist niet hartelijk: er was een grote afstand tussen hen ontstaan. We treffen hier hetzelfde thema aan als in haar eerste werkje Oeroeg. 

Al nadenkend en gravend in haar verleden realiseert ze zich echter nog veel meer. Haar ontmoetingen met Dee waren ook steeds ontmoetingen tussen Dee en Taco. Die kenden elkaar eveneens van de middelbare schooltijd. Ook toen ze in 1964 eens met Taco in Parijs was, hebben ze daar Dee ontmoet. Van Moorland verneemt ze weer dat Dee op de Filippijnen werkzaam is geweest als contactpersoon voor Amnesty International, juist in de tijd als Taco tijdens een studiereis in Indonesië ontvoerd is en maandenlang op de Filippijnen gevangen gezeten heeft. Net als voor Herma beginnen voor de lezer de puzzelstukjes in elkaar te vallen als ze terugdenkt aan de condoleancebrief die ze na Taco's dood ontving van een Amerikaanse professor. Hij herinnert in die brief aan een ontmoeting met Taco op één van de Indonesische eilanden en vindt het jammer dat hij toen Taco's echtgenote "'Day', if l may call you by that name en over wie hij zoveel gehoord had," niet persoonlijk heeft ontmoet. Er moet 'iets' zijn geweest tussen Taco en Dee, ook al heeft hij daar nooit zijn huwelijk aan opgeofferd.

Wijsheid
Er zijn nog meer onzekerheden in het boek. Non is in de loop van haar leven moslima geworden. Ze is zelfs een bedevaart naar Mekka gaan maken. Maar is ze daarna teruggekeerd of hoort ze bij de slachtoffers van een verkeersongeluk? Ze was zich gaan tooien met de naam van Ibu Sjarifa en blijft spoorloos voor Herma als die in 1976 nog een keer in Jakarta is. Als ze naspeuringen doet naar haar, krijgt ze van een ambtenaar een foto te zien van een groep protesterende dames. Daar moet Ibu Sjarifa op staan; ze is vanwege een recente demonstratie persona non grata in Jakarta. Henna is overrompeld als ze de foto bekijkt. Daarop staat niet Non, wel Dee. Aan het einde van het boek heeft ze bericht ontvangen dat ze een kamer krijgt in het bejaardentehuis. Bij het inpakken voor de verhuizing komt de sleutel van de kist weer tevoorschijn. Ze krijgt het slot echter niet open. Wel laat ze Moorland weten dat hij de kist en de sleutel mag komen halen. Hij krijgt de kist met deskundige hulp open, maar die is leeg. Een geleerde uit zijn vriendenkring heeft het sleuteloog met de vreemde lettertekens bestudeerd. Er staat ongeveer dit: "Al wat je ooit zag of hoorde, al wat je dacht te weten, is niet meer dat, maar anders." Met deze Oosterse wijsheid sluit de roman af. 

Thematiek
Daarmee zijn we precies aangekomen bij de thematiek van het boek. Het draait om de vraag: wat is waarheid? En dat niet op de onverschillige manier waarmee Pilatus de Heere Jezus benaderde. Het gaat hier om de kernvraag van de filosofie, die 'moeder der wetenschappen'. Je zou deze vraag kunnen opsplitsen in twee deelvragen. Ten eerste gaat het erom wat er nu echt gebeurd is. Herma probeert zich te herinneren hoe haar jeugd- voornamelijk in relatie tot Dee - geweest is. De reconstructie van het verleden in het heden verdringt de constructie van de gebeurtenissen in haar jeugd. Ze schrijft sommige flashbacks dan ook in de tegenwoordige tijd, een procédé dat we ook van Marga Minco kennen. "Tegelijk met de herinneringen aan haar (Dee) komt ook al het andere weer boven, een wereld van zintuiglijke indrukken, kleuren, geuren, geluiden, schakeringen van licht. (...) Soms zijn de beelden die bij me opkomen haast tastbaar werkelijk. Ik ben dan als het ware weer daar, ik hoef maar op te schrijven wat ik opnieuw beleef." Maar hoe was het nu echt? Naar die vraag verwijst ook het randschrift van het sleuteloog aan het einde van het boek. De tweede vraag is hieraan verwant: Wie ben ik? Wie is de ander? Concreet wordt die vraag voor Herma toegespitst op de twee personen die haar leven voor een groot deel bepaald hebben. Wie was Dee? Wie was Taco? Ook hier geeft het randschrift weer een - eigenlijk onbevredigend - antwoord.
Daarnaast is in dit boek een bekend thema uit Haasses werk duidelijk aanwezig: Vervreemding tussen Nederlander en Indiër. Evenals Oeroeg en zijn Nederlandse vriend in Haasses eerste werk, groeien Dee en Herma steeds verder uit elkaar: nationalisme staat tegenover kolonialisme. Oost tegenover West. Deze tegenstelling schept een kloof die steeds dieper en wijder wordt, onoverbrugbaar blijkt ten slotte. 

Motieven
Dit wordt ook duidelijk gemaakt door één van de vele motieven die Haasse in deze roman verwerkt. Non kweekt orchideeën en probeert de bruine tijgerorchidee te kruisen met een prachtige witte. "Mengen toegestaan," voegt ze de jonge Herma toe, als die haar gadeslaat bij de verzorging van haar planten. Maar als Herma haar in 1967 ernaar vraagt... "Gaga, mislukt," zegt ze kortaf.
Andere motieven in het boek zijn bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog en de vrijheidsstrijd van de infanders. Het opkomende nationalisme onder de Indo's speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van het verhaal. De vrouwenstrijd voor emancipatie komt in relatie met de persoon van Dee naar voren. En zoals in elke roman spelen liefde en haat een rol. Deze elementen zijn hier op een knappe manier verwerkt. 

Deze roman is waarschijnlijk geen kost voor de lezer die op een flitsend en spannend avontuur uit is. Maar het is wel een boek dat je aan het denken zet. Intrigerend vind ik de wijze waarop Haasse de moderne mens in zijn eenzaamheid heeft getekend. Een mens die uiteindelijk ook geen houvast vindt in het geloof in God. Zonder een onvertogen woord te gebruiken, weet de auteur echter haar verhaal te vertellen. En dat is in moderne literatuur helaas nog wel eens anders. 

Deze recensie is met toestemming overgenomen uit Daniël.
www.jbgg.nl