Zonder zijn persoonlijke levensgeschiedenis te kennen, kan men de boeken van Nobelprijswinnaar Elie Wiesel niet echt begrijpen. De schokkende ervaringen die hij als kind van Joodse ouders heeft opgedaan tijdens de Holocaust bepalen in hoge mate de thema's die hij aan de orde stelt. Wat Wiesel meemaakte tijdens de Grote Nacht heeft zijn leven voor eens en voor altijd gestempeld. Zoals blijkt uit zijn roman "Ontheemd".

Wiesel is afkomstig uit een geslacht van vrome Joden en groeide op in de sfeer van het chassidisme, een mystieke stroming uit het Jodendom. Vrijwel de hele Joodse bevolking van zijn geboorteplaats Sighet in Hongarije werd door de nazi's weggevoerd. Samen met een aantal familieleden kwam hij terecht in Auschwitz en vervolgens in Buchenwald. Met eigen ogen heeft hij gezien hoe zijn vader vermoord werd. Na de Tweede Wereldoorlog was hij ontheemd, zwierf hij rusteloos en doelloos rond door de wereld. Het leed dat hij doorstaan had, was zo verpletterend dat hij niet in staat was om te spreken. Hoe zal men het onbeschrijflijke beschrijven, het onzegbare uitzeggen?

De ontmoeting met de wereldberoemde Franse schrijver François Mauriac brak de ban. De bejaarde auteur had -toen zij weer uit elkaar gingen- hem omhelsd en gezegd: "Ik geloof dat u ongelijk hebt. U hebt ongelijk om er niets van te willen weten. Luister naar de oude man die ik ben: u moet erover praten." Wiesels weerstand brokkelde af en langzaam maar zeker kwam de woordenstroom op gang. Een onstuitbare reeks van publicaties vloeide sindsdien uit zijn pen en steeds weer opnieuw keren daarin de ervaringen van hemzelf en van zijn volk terug.

Job
De spanning tussen zwijgen en spreken over het gruwelijke dat tijdens de Shoah plaatsvond, is voelbaar in de roman "Ontheemd". Veelzeggend is het fragment waarin de hoofdpersoon -Gamliël- zich de woorden herinnert van de wijze rabbi Zousia: "De Hogepriester Aäron verloor twee van zijn zonen, Nadab en Abihu; en hij verloor zijn spraakvermogen. De kinderen van Job kwamen om, maar hij wachtte stilzwijgend zeven dagen en zeven nachten voordat hij sprak. Of wel de oude Meester haalde de grote Rabbi Mendel uit Kotzk aan: "Als je voelt dat je wilt schreeuwen, moet je de schreeuw verhinderen te ontsnappen." Of ook de woorden van iemand die ontkwam aan de verschrikkingen van de kampen: "Zwijgen is verboden, spreken is onmogelijk"."

"Ontheemd" is geborduurd op het stramien van het leven van Gamliël, een Joodse jongen van Tsjechische afkomst. De roman verplaatst de lezer naar de herfst van het jaar 1944, neemt hem mee naar Boedapest, waar Gamliël de bittere ervaringen van zijn volk deelt. Zijn vader wordt gearresteerd door de Duitsers terwijl ook zijn moeder op transport wordt gezet. Uit voorzorg heeft zij haar jongen ondergebracht bij de niet-Joodse Ilonka, een cabaretzangeres, die er werkelijk alles voor over heeft om Gamliël, die voortaan Peter genoemd wordt, uit de handen van de nazi's te houden.

Na veel omzwervingen komt de Joodse jongen uiteindelijk, aan het einde van de twintigste eeuw, terecht in Amerika. Peter gaat bewust weer als Gamliël door het leven en verdient de kost met het schrijven van boeken die onder de naam van de opdrachtgevers worden uitgegeven. Intussen werkt hij aan zijn eigen "Geheime Boek", waarin hij neerlegt wat hem bezighoudt en wat werkelijk van hemzelf is. Hij heeft een groep vrienden om zich heen verzameld -net als hij ontheemden- met wie hij dingen uit zijn leven kan delen. Samen met hen helpt hij andere Joodse vluchtelingen een nieuw bestaan op te bouwen.

Vrouwen
In de loop der jaren komen verscheidene vrouwen in zijn leven. Het huwelijk met Colette waaruit twee dochters worden geboren, loopt op niets uit. Zijn vrouw pleegt zelfmoord en zijn dochters willen niets meer van hem weten. Zijn verhouding met de rijke, scherpzinnige en hartstochtelijke Eva wordt van haar kant plotseling verbroken. De liefde voor de helderziende Esther mislukt hopeloos omdat zij hem -net als haar andere aanbidders- op een afstand houdt.

Een belangrijke rol speelt in deze roman de vrouwelijke arts Lili Rosenkrantz. Zij is een veertiger, aantrekkelijk en werkzaam in een psychiatrische kliniek. Gamliël ontmoet haar nadat hem gevraagd is in haar ziekenhuis een zwaargewonde vrouw te bezoeken. De patiënt is Hongaarse en niemand is in staat haar sprakeloosheid te doorbreken. Van meet af aan leeft bij Gamliël het vermoeden dat zij Ilonka moet zijn. Hij herkent de geschonden vrouw echter niet en het lukt ook hem niet haar mutisme te doorbreken. Samen met de vrouwelijke arts begeleidt hij haar ten slotte naar het graf, zonder dat ze haar stilzwijgen heeft opgegeven.

Puzzel
De verhaallijn van deze fascinerende roman is niet chronologisch uitgesponnen. Via de vele flashbacks, herinneringen en dialogen komt het leven van Gamliël langzaam maar zeker in beeld. Een knappe en bewonderenswaardige compositie. Uiteindelijk vallen alle stukjes van de puzzel op hun plaats en is de lezer getuige van een zoektocht van een ontredderde ontheemde. Op de dag van de begrafenis van de Hongaarse vrouw ontdekken Lili en Gamliël dat zij zich met het verleden moeten verzoenen en niet slechts verder moeten gaan, maar opnieuw mogen beginnen. De sprakeloosheid vanwege het inktzwarte verleden krijgt een plek, maar wordt tevens ontstegen.

Al lezend dringt de gedachte zich op dat Wiesel ook in dit boek veel autobiografische elementen heeft verwerkt. De ervaringen van Gamliël zijn in belangrijke mate vergelijkbaar met de zijne. In de reflecties op het Joodse denken en geloven weerklinkt de echo van zijn opvoeding in de chassidische wereld, waarin ook de "Kabbala", de Joodse geheimleer zo'n grote rol speelt.

Intussen stijgt de christelijke lezer het schaamrood naar de kaken als hij op een subtiele manier geconfronteerd wordt met de houding en de rol van de kerk tijdens de Holocaust. De netto-opbrengst van dit boek is bestemd voor de restauratie en het onderhoud van de synagoge te Sighet, de geboorteplaats van Elie Wiesel.

N.a.v. "Ontheemd", door E. Wiesel; uitg. Het Zuiden, Vught, 2006; ISBN 90 7656 460 4; 279 blz.