De Zuid-Afrikaanse schrijver J. M. Coetzee krijgt binnenkort de Nobelprijs voor de literatuur. Zijn jongste roman, "Elizabeth Costello", behandelt de grote vraagstukken van ons bestaan: de relatie tussen taal en werkelijkheid, de navolging van Christus in deze almaar kleiner wordende wereld, de identificatie van het Kwaad, de zin van het herscheppen van de wereld in de kunst. 

De schrijfster Elizabeth Costello is de titelfiguur van het nieuwe boek van J. M. Coetzee: "Elizabeth Costello". Volgens het eerste hoofdstuk is zij in 1928 geboren: "Ze heeft negen romans geschreven, twee dichtbundels, een boek over vogels en heel veel journalistiek werk. Van origine is ze Australische. Ze is in Melbourne geboren en woont daar nog steeds..." 

De kenner van Coetzee's werk herinnert zich zijn schepping Elizabeth Costello van zijn eerdere boek "Dierenleven". In dat boek is Elizabeth Costello de gast van een Amerikaanse universiteit waar zij een voordracht houdt over de beestachtige manier waarop de mens in onze cultuur met het dier omgaat. Deze voordracht leidde door de vergelijking van de vleesindustrie met de concentratiekampen tot spannende gesprekken met opponenten en ook tot twijfels bij Elizabeth Costello aan zichzelf en haar manier van optreden. 

Morele kracht
Juist deze twijfels zijn het die haar kwetsbaar en sympathiek maken. Door de deelname van de lezer aan haar menselijke zwakheden en door de groeiende bewondering voor haar moed en morele kracht wordt Elizabeth Costello onvergetelijk. Ze wordt veel meer dan een willekeurige vrouw uit een roman. Haar argumenten ten gunste van het dier krijgen de status van serieuze mening van iemand uit onze naaste omgeving (al reist ze na het debacle in Amerika terug naar Melbourne). Wie gevoelig is voor haar zorg en bekommernis, gaat welhaast persoonlijk een gesprek met haar aan. 

Deze neiging om de gedachten en de uitgesproken woorden van Elizabeth Costello als iets noodzakelijks te beschouwen, waar je als lezer op moet reageren, versterkte zich wat mij betreft bij het lezen van het nieuwe boek. Hier is geen enkele vrijblijvendheid te vinden. Je moet als lezer keuzes maken en je keuzes stevig funderen om tegenover deze vrouw niet voortijdig te capituleren. Het lijkt op grond van de ernst van dit boek een theoretisch en saai werk te zijn. Daar is echter helemaal geen sprake van. Wanneer je gevoelig bent voor de reikwijdte en diepte van de onderwerpen, is het een zeer spannend boek met een verrijkend effect, zonder dat het op alle vragen een antwoord heeft. 

De rode draad die door dit romanachtige boek loopt, is de confrontatie van Elizabeth Costello met een publiek van toehoorders. Die situatie herhaalt zich in alle hoofdstukken, al moet ik eraan toevoegen dat deze toehoorders soms een grote zaal vullen (in Pennsylvania en ook in Amsterdam) en dat het publiek bij andere gelegenheden slechts enkele personen omvat (tijdens een bootreis en in het voorlaatste hoofdstuk wanneer Elizabeth voor een soort rechtbank van het geloof verschijnt). Het alle delen verbindende is de druk die de buitenwereld of haar eigen integriteit op haar uitoefenen om zich in ethisch, artistiek en godsdienstig opzicht te verantwoorden. De eisen die de wereld stelt, maar misschien zelfs nog meer de eisen die zij aan zichzelf stelt, hebben grote spanning tot gevolg. Lichamelijk en geestelijk verkeert deze schrijfster op de rand van de instorting. Ze dreigt een punt te bereiken waarop het vertrouwen in de taal verloren gaat. Meer en meer ga je als lezer daarin meeleven, omdat je bewondering voor Costello's eerlijkheid en mentale sterkte met het lezen toeneemt. 

Richtsnoer
De eerste voordracht van Elizabeth Costello behandelt als onderwerp de vergankelijkheid van het schrijverschap als gevolg van de fundamentele onzekerheid over de betekenis van teksten: "De woordenspiegel is onherstelbaar gebroken, lijkt het." (p. 27) De absolute tegenstelling van deze diepe twijfel aan de realiteit van taal en tekst vormt de toespraak die Elizabeths jongere zuster Blanche houdt wanneer aan haar (Blanche) door de universiteit van Durban in Zuid-Afrika een eredoctoraat wordt toegekend. Deze Blanche is non geworden en wijdt zich aan het verzorgen en onderwijzen van de verarmde bevolking in KwaZulu. Op haar manier is Blanche even tegendraads als haar zuster. Zij distantieert zich in haar toespraak na de toekenning van het eredoctoraat van het academische gedoe: "Nu zal ik u, in de paar minuten die mij nog resten, vertellen waarom ik niet bij u hoor en waarom ik u geen boodschap van troost kan brengen, ondanks uw genereuze gebaar jegens mij" (p. 83). 

Uiteraard volgt op deze verrassende uitspraak een geladen gesprek tussen de beide zusters. Voor Blanche geldt slechts één ding: het geloof in de verlossing door Christus. De geesteswetenschappen hebben voor haar totaal geen zin zonder dat ankerpunt: "Als de humaniora (geesteswetenschappen) willen overleven, dan moeten ze aansluiten bij die belangstelling en die behoefte aan een richtsnoer, dat wil zeggen bij de behoefte die uiteindelijk een zoektocht naar verlossing is" (p. 89). 

De verschillende hoofdstukken uit "Elizabeth Costello" zijn de opeenvolgende stadia van een reis door het leven, langs uiteenlopende manieren om aan het leven zin en vorm te geven. Het zijn punten waar even wordt gestopt om de balans op te maken en een vorm van rekenschap af te leggen. In Amsterdam gaat het om het vraagstuk van het kwaad in de wereld en om de rol en de ethische grenzen van de kunst om het kwaad in kunstzinnige scheppingen zoals romans weer te geven. Hier gaat Elizabeth Costello tot het uiterste, zonder concessies aan een onwelwillend publiek te doen. 

Zuivere geest
Het voorlaatste hoofdstuk heeft het karakter van een oordeel van een hogere religieuze macht over het geloof van Elizabeth Costello. Hier moet zij zich als schrijfster verdedigen tegen een negatief oordeel over haar werk om tot de wereld achter de Poort te worden toegelaten. Evenals in het eerste hoofdstuk noemt Costello de naam van de schrijver Franz Kafka om het gebeuren te kunnen begrijpen en ook te kunnen relativeren. Er zijn meer literaire verwijzingen in dit hoofdstuk aanwezig. Wie ooit iets van de Zeeuws-Zuid-Afrikaanse schrijver Johannes van Melle heeft gelezen, zal onmiddellijk de situatie van diens verhaal "Oom Diederik leer om te huil" in de beschrijving van Elizabeth Costello's laatste tocht herkennen. 

De schrijver J. M. Coetzee werkt met wisselende perspectieven. Daarmee geeft hij de lezer een grote bevoegdheid om mee te oordelen in handen. Met het leven van Elizabeth Costello vermengt hij als de verteller achter deze waaier van perspectieven de grote vraagstukken van ons bestaan: de relatie tussen taal en werkelijkheid, de navolging van Christus in deze almaar kleiner wordende wereld, de identificatie van het Kwaad, de zin van het herscheppen van de wereld in de kunst. Mij heeft dit boek zeer sterk gefascineerd. Coetzee is een zuivere geest wiens Elizabeth Costello een belangrijke gespreksgenoot voor ons allen is geworden. 

N.a.v. "Elizabeth Costello", door J. M. Coetzee; vert. Peter Bergsma en Irving Pardoen; uitg. Cossee, Amsterdam, 2003; ISBN 90 5936 026 5; 217 blz.