Met de roman ”Oorlog en vrede” schiep de Russische graaf Lev N. Tolstoj een meesterlijke verbeelding van de oorlog tussen de Russen en Napoleon. In het imposante boek, dat voor het eerst integraal in het Nederlands is vertaald, ontvouwt hij zijn visie op geschiedenis.
Niet de grote leidersfiguren bepalen de loop van het gebeuren, maar de geschiedenis ontrolt zich als vanzelf, volgens eigen wetten, meende Tolstoj. Napoleon was niet meer dan „een kind dat binnen in het rijtuig een koordje in zijn handen houdt en zich verbeeldt dat hij het rijtuig stuurt.”
Een bij heeft een kind gestoken. Het kind is bang en zegt dat het doel van bijen is mensen te steken. Een dichter kijkt vol bewondering naar de bij die honing uit bloemkelken zuigt en zegt dat het doel van bijen is het aroma van bloemen in te drinken. Een imker ziet dat een bij stuifmeel verzamelt en het naar de korf brengt en zegt dat het doel van de bijen is honing te verzamelen. Een botanicus merkt op dat als een bij stuifmeel van een tweehuizige bloem naar een stamper overbrengt, de bloem bevrucht wordt en ziet daarin het doel van bijen.
De Russische schrijver Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828-1910) gebruikt de vraag naar het doel van bijen in zijn roman ”Oorlog en vrede” om te laten zien dat de menselijke rede van alles wikt en weegt, maar dat het uiteindelijke doel van de dingen verborgen blijft. Dat geldt voor bijen, dat geldt evenzeer voor de historische personen en volken waarover Tolstoj in zijn roman schrijft.
Het duurt ettelijke bladzijden voordat je als lezer enig grip hebt op de belangrijkste personages in ”Oorlog en vrede”. In de 1600 pagina’s tellende roman duiken maar liefst 580 personages op. Het wemelt van de soldaten, generaals, boeren, dichters, graven, adjudanten, minaars en minnaressen, politici, advocaten, ambassadeurs, reizigers. Een groot aantal historische personages wordt ten tonele gevoerd, van wie de belangrijksten tsaar Alexander I en keizer Napoleon zijn. ”Oorlog en vrede” is in de eerste plaats een historische roman die zich afspeelt tijdens de oorlogen die Rusland met Napoleon voerde, in de jaren 1805-1812. Het verhaal begint in de regeringsperiode van tsaar Alexander I. Hij stelt in 1805 steengroeven beschikbaar aan de Oostenrijkse keizer in diens strijd tegen Napoleon. Dan volgen de Franse inval in Rusland op 12 juni 1811, de bloedige Slag bij Borodino, Napoleons inname van Moskou en ten slotte de bijna complete vernietiging van zijn ”grande armée” op de terugtocht in de winter van 1812.
Tolstoj schiep met zijn meesterwerk niet alleen een historische roman, het boek is veel meer dan dat: een liefdesroman, een societyroman met talrijke gesprekken in salons, een familieroman, een bildungsroman en een psychologische roman. Tegen de historische achtergrond van de napoleontische oorlogen beschrijft hij het huiselijke, alledaagse leven van de adellijke families Rostov en Bolkonski met hun zinderende feesten, bals en jachtpartijen, met hun liefdesgeschiedenissen, intriges en verraad. Aan het eind van het boek ontvouwt de schrijver zijn visie op de geschiedenis.
Militaire ervaring
Weinig families hebben zo’n stempel gedrukt op de Russische maatschappij als het wijdvertakte geslacht van de Tolstojs. De familie leverde een bijna onafzienbare rij generaals, gouverneurs, ministers en schrijvers, met aan de top graaf Lev Nikolajevitsj Tolstoj, de auteur van ”Anna Karenina” en ”Oorlog en vrede”. Legendarisch moet zijn lichaamskracht zijn geweest: Lev tilde met gemak 100 kilo op, en over zijn neef de dichter Aleksej Konstantinovitsj gaat het verhaal dat hij een paardenhoef recht kon buigen en met blote handen spijkers in de muur sloeg.
Als vierde van vijf kinderen wordt Lev op 28 augustus 1828 (9 september volgens de westerse kalender) geboren op het landgoed Jasnaja Poljana. Op tweejarige leeftijd verliest hij zijn moeder, en als hij negen jaar is sterft ook zijn vader. De vijf kinderen komen onder de hoede van ”tantetje” Tatjana Jergolskaja, die hen in haar grote huis in Kazan, een schilderachtige stad aan de Wolga, opvoedt.
Tolstoj wil diplomaat worden. Hij schrijft zich in aan de universiteit van de Tataarse hoofdstad Kazan, studeert Arabisch, Turks en rechten. Het wordt geen succes. In 1847 neemt hij zijn intrek op het ouderlijk landgoed, intussen zijn eigendom. Hij bewondert de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau en probeert de toestand van zijn 350 lijfeigenen te verbeteren.
Van 1848 tot 1851 woont hij afwisselend in Moskou en Sint-Petersburg. Hij gedraagt zich als aristocratische dandy, slaat aan het gokken, maakt schulden, zit achter vrouwen aan - en schaamt zich bij vlagen over zijn losbandigheid. Uit zijn dagboek blijkt dat zijn zelfbeeld in deze periode niet bepaald positief is: „Ik ben prikkelbaar, lastig voor anderen, onbescheiden, onverdraagzaam en schuchter als een kleine jongen. Ik ben een onbenul. […] Ik ben onkuis, besluiteloos, onstandvastig, op een domme manier ijdel en hartstochtelijk zoals allen die karakterloos zijn.”
Rond deze tijd begint Tolstoj serieuzer te schrijven. Al in zijn eerste verhalen vallen zijn waarnemingsvermogen en zijn gevoel voor details op. Zijn eerste militaire ervaring doet hij op als hij met zijn broer Nikolaj meereist naar de Kaukasus, waar Nikolaj bij de artillerie dient. Ook Lev gaat in het leger, en zal drie jaar in de Kaukasus blijven. Beide broers treden daarmee in het voetspoor van hun vader, die in 1812 deelnam aan de veldtocht tegen Napoleon. Tijdens zijn verblijf in de Kaukasus debuteert Tolstoj in 1852 met het verhaal ”Kinderjaren” in het tijdschrift ”De tijdgenoot”.
Sebastopol
In 1853 breekt de Krimoorlog uit, die wordt uitgevochten tussen Rusland aan de ene kant en het Ottomaanse Rijk, Engeland en Frankrijk aan de andere. Het regiment waarin Tolstoj dient, belandt op de Krim. Tolstoj ontpopt zich als een oorlogscorrespondent avant la lettre: hij publiceert reportages in ”De tijdgenoot” over het meest beschoten bastion Sebastopol. Hij leert de oorlog kennen in zijn meest gruwelijke en bloedige vorm. Hier en daar klinkt al het antimilitaristische van de latere pacifist door: „Honderden zojuist met bloed bedekte lichamen van mensen die twee uur geleden nog vol hoop en wensen, ofwel groots ofwel onbetekenend, waren geweest, lagen met verstijfde ledematen op de bedauwde, bloeiende weide tussen het bolwerk en de loopgraaf en op de gladde vloer van de dodenkapel in Sebastopol.”
In deze vroege reportages en verhalen tekent zich al Tolstojs concentratie op de verschillende individuen af. Zoals hij later in ”Oorlog en vrede” zal doen, schildert Tolstoj een breed en veelzijdig tafereel van de verdediging van de vesting en van de verdedigers door telkens afzonderlijke personen ten tonele te voeren.
Tolstoj verdiept zich steeds meer in de Russische geschiedenis. De Dekabristenopstand van 1825, waarbij adellijke officieren rebelleerden tegen tsaar Alexander I, fascineert hem. In zijn besluit deze opstand te boek te stellen, ligt de kiem voor wat uiteindelijk het lijvige ”Oorlog en vrede” zal worden. Tolstoj komt namelijk tot de overtuiging dat hij, om de aristocratische samenzweerders goed te beschrijven, terug zal moeten gaan tot de inval van Napoleon in Rusland. De meeste opstandelingen behoorden tot teleurgestelde idealisten van deze generatie. Tolstoj besluit er een grote roman van te maken, waarin ook de eerste oorlogen van de Russen tegen Napoleon worden verwerkt.
Leidersfiguren
In zijn karakterisering van de historische hoofdpersonen -Alexander en Napoleon- ontvouwt Tolstoj zijn visie op de geschiedenis, in het bijzonder de onbelangrijkheid van leidersfiguren. „Napoleon, die op ons de indruk maakt dat hij de leidende kracht was van deze hele beweging (zoals wilden het boegbeeld van een schip zien als de kracht die het schip leidt), Napoleon was gedurende deze hele periode als een kind dat binnen in een rijtuig een koordje in zijn handen houdt en zich verbeeldt dat hij het rijtuig stuurt.” Nee, schrijft Tolstoj, de geschiedenis ontrolt zich als vanzelf, volgens eigen wetten, zonder inmenging van leidersfiguren. Zich verzetten tegen de richting die de geschiedenis uitgaat, is dan ook zinloos en onverstandig. Tolstoj gaat in tegen de onder veel geschiedschrijvers heersende tendens om de kleine Fransman als een groot veldheer te zien.
Intussen is hij getrouwd met Sofja Behrs, die hem dertien kinderen zal schenken. De eerste jaren woont het echtpaar in harmonie op het landgoed Jasnaja Poljana. Tolstoj verzamelt materiaal, leest geschiedkundige werken over Napoleon, bezoekt historische plaatsen zoals Borodino, waar een beslissende slag heeft plaatsgevonden. Daarnaast vindt hij de rust om zich aan zijn gezin en het beheer van zijn landgoederen te wijden.
Die goede tijd duurt tot omstreeks 1775, als Tolstojs leven een dramatische wending neemt. Hij geeft zich over aan een anarchistische vorm van christendom. Hij wijst elke vorm van gezag af, doet afstand van zijn auteursrechten en privébezit, wordt vegetariër, kleedt zich als een eenvoudige boer en stopt met roken. Tolstoj gaat verhandelingen en brochures schrijven waarin hij een geweldloze en deemoedige ”Christus zonder christendom” preekt. Zijn geschriften zullen wereldwijd invloed uitoefenen, onder anderen op Gandhi en Martin Luther King.
Minder enthousiast is zijn vrouw, die constateert dat de „kleine botsingen” toenemen. „Ik wou zelfs het huis verlaten”, schrijft ze aan haar zuster, „dat komt vast doordat we christelijk zijn gaan leven. Ik geloof dat we het vroeger zonder het christendom veel beter hadden.” Ook met de Russisch-Orthodoxe Kerk komt het tot een treffen, omdat Tolstoj diverse kardinale leerstellingen aanvalt. Februari 1901 maakt de synode bekend dat ze de schrijver niet langer als kerklid beschouwt. Op 7 november 1910 overlijdt hij in het huis van een stationschef, nadat hij enkele dagen eerder plotseling met zijn lijfarts het landgoed heeft verlaten. Met zijn vrouw en met de kerk heeft hij zich niet meer verzoend.
Sublieme uitgave
Aan de nieuwe vertaling van ”Oorlog en vrede” hebben de vertaalsters Yolanda Bloemen en Marja Wiebes drie jaar gewerkt. De Franse en de Duitse passages, die Tolstoj zelf in zijn roman onvertaald liet, zijn in de oorspronkelijke taal afgedrukt, een Nederlandse vertaling is onder aan de bladzijden toegevoegd. Alle historische personages zijn ondergebracht in een beschrijvend personenregister. Handzaam is ook de beknopte inhoudsopgave per hoofdstuk, zodat de lezer bepaalde passages gemakkelijk kan terugvinden. Met landkaarten van Midden-Europa en Rusland vormen deze twee delen uit de befaamde Russische Bibliotheek een sublieme uitgave, goed voor uren lees- en denkplezier.
N.a.v. ”Oorlog en vrede”, door L. N. Tolstoj, Verzamelde Werken deel 3 en 4; vertaald uit het Russisch en van aantekeningen, nawoord en personenregister voorzien door Yolanda Bloemen en Marja Wiebes; uitg. G. A. van Oorschot, Amsterdam, 2006; ISBN 90 282 4046 2.