Dit voorjaar waren diverse geluiden over de terugkeer van God in de Nederlandse literatuur te horen. Elk zichzelf respecterend (opinie)blad zocht naarstig naar mensen die God hadden (her)ontdekt. ,,De terugkeer van God in Nederland", zo kopte HP/De Tijd in mei. Auteur Vonne van der Meer toonde zich in Opzij van april verheugd zomaar over God te mogen praten. In NRC Handelsblad woedde in juli een discussie over de mogelijkheid in God te geloven en toch een verstandig mens te zijn. Rudy Kousbroek wijdde een serie columns aan "De wondere wereld van het geloof". De berichten hierover houden aan tot op de dag van vandaag. 

Toch valt niet aan de gedachte te ontkomen dat deze aandacht voor religie slechts een gevolg was van een enkel besluit, namelijk dat van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) dit voorjaar om "Mijn god" tot boekenweekthema 1997 uit te roepen. Mogelijk is het de pers zelf geweest die de belangstelling voor religiositeit heeft gecreëerd. 

Uitgevers haasten zich dit najaar om in hun aankondigingen de 'religieuze' boeken voor 1997 te presenteren. Zo probeert uitgeverij Anthos kopers te trekken met de tekst: ,,God. Ooit werd Hij dood verklaard en afgezworen. Maar Hij is weer helemaal terug. God, religie en levensbeschouwing in de breedste zin van het woord staan als nooit tevoren in de belangstelling". 

Maar is het wel zo dat God de grote afwezige is geweest de afgelopen decennia? Over God is toch altijd nog gedacht en geschreven? 

Daar zijn voorbeelden genoeg van te vinden. Het was de laatste tijd alleen "not done" om over Hem te schrijven en Zijn bestaan serieus te nemen. Voor de moderne mens hoorde een dergelijk thema thuis in het rijk der Middeleeuwen. 

Nieuwe prikkels
Het is opvallend dat de nieuwe gelovigen wars zijn van vormen. Het ervaren van een andere werkelijkheid of de Ander is een volstrekt persoonlijke aangelegenheid geworden. ,,Steeds meer mensen met een hogere opleiding zijn ontevreden over het materialisme in hun leven, over een bestaan dat wordt overheerst door carrièredrang. Ze voelen armoede en leegte (...). Het is meer een onbestemd misnoegen en dat maakt dat ze op zoek gaan", schreef Herman Vuisje. 

Geloven is een nieuwe ervaring voor de moderne mens die op zoek is naar steeds nieuwe prikkels. Vanuit een hang naar volledig leven worden religieuze of mystieke paden betreden. Een geloof in wat dan ook kan zo bijdragen tot de kwaliteit van het leven. 

De schrijver Marcel Möring sloeg vorige maand in de Abel Herzberglezing de spijker op z'n kop. De Volkskrant gaf zijn uitspraken een plaats op de voorpagina. ,,Het fin-de-siècle-geloven is samplen. Het is het ritme van de indianen, een riedeltje Mozaïsche wetten, een korte Zen-solo (niet te lang, want dan wordt het weer veeleisend) en hier en daar nog wat losse flarden boeddhisme, animisme, alchemie en goede oude kwakzalverij. Honderdvijftig gulden en u bent weer helemaal het heertje in uw overspannen, hectische CNN-wereld". Vroeger riep de religieuze mens God aan en smeekte Hem om hulp. De moderne spiritualist, aldus Möring, sprokkelt zijn hoogstpersoonlijke God bij elkaar. De vervelende stukjes worden weggelaten, de leuke overgenomen. 

Geluk
Bij nadere inspectie valt het moderne geloven door de mand, vindt Möring. In het moderne geloven is de Almachtige vervangen door ,,een amalgaam van halfverteerde, slecht begrepen flarden van bestaande religies". Mensen moeten eerst maar eens hun eigen wortels onderzoeken, alvorens exotischer varianten te omhelzen. De moderne mens is ontaard in een wezen dat geluk eist. Hij kan God goed gebruiken om zijn geestelijke behoeften te bevredigen. 

Het is de vraag of het beeld dat Möring schetst terug te vinden is in recent verschenen Nederlandse literatuur. Boekhandelaren, gevraagd naar deze 'religieuze' trend, konden me geen duidelijke voorbeelden tonen. Misschien is het daar ook nog te vroeg voor. Volgend jaar, tijdens de boekenweek, zullen de kasten uitpuilen van de religiositeit. 

In veel romans die dit najaar verschenen zijn, zien we eigenlijk nog steeds het oude patroon: ,,De moderne mens is niet gelukkig, maar God kan hem het geluk niet bieden". Om dit laatste te illustreren, volgt hier een korte bespreking van enkele zojuist verschenen romans. 

Margriet de Moor
Bij Querido verscheen vorige maand "Hertog van Egypte". De auteur is Margriet de Moor. Vinden we bij haar iets terug van de moderne religiositeit? 

In tegenstelling tot de personages van Doeschka Meijsing zijn die van Margriet de Moor bijzonder gelukkig. De zigeuner Joseph Plato trouwt met de boerendochter Lucie en hun leven verloopt vredig, ondanks dat Joseph maandenlang van huis is. Als ze samen met de auto op stap gaan, ,,maken ze steeds de indruk dat er niets anders in ze omgaat dan de wens om zo warm en zo comfortabel mogelijk met zijn tweeën een ritje te maken. Ze zetten de radio aan, regelen de kachel en trekken het asbakje uit het dashbord naar voren". 

Joseph en Lucie zijn volkomen tegengesteld aan de karakters van Doeschka Meijsings boek. De Moor laat haar personages niet piekeren over de herkomst van het kwaad. Het kwaad is er gewoon en de schrijfster toont dit aan de hand van de vele zigeunerverhalen die ze in haar boek verwerkt heeft. De zigeuners hebben door de geschiedenis heen juist niets anders dan haat ondervonden. Doordat Margriet de Moor alleen observeert, komen we als lezer niet zo veel over haar personages te weten. Ze laat slechts zien. ,,Een ander is niet te kennen", zo schrijft ze. De lezer wordt door de auteur op een afstandje gehouden. 

Iconenkastje
Dat De Moor niet analyseert, is een bewuste keuze. Onlangs deed ze de uitspraak: ,,Iedereen is tegenwoordig amateurpsychiater. Ik vind dat een beperkte manier om de wereld te interpreteren, dan kun je nog maar beter goed religeus zijn". 

Van dat laatste is echter niets te merken in haar nieuwste boek. De God van Joseph en Lucie is geen sympathieke God. Joseph veronderstelt een zekere boosaardigheid bij Hem. We lezen Josephs gedachten als hij gaat sterven: ,,Wie garandeert me dat ze daar, in de wereld van de zuivere geesten, niet iets gruwelijks met me uithalen. (...) Ik zie af van het hiernamaals. Ik blijf. Al was het alleen maar om nog een tijdje in God te geloven". 

Margriet de Moor heeft in "Hertog van Egypte" eigenlijk niet zo veel te zeggen. Dat kan ook niet als je zinnen opschrijft als: ,,Het leven klopte als een bus". Het iconenkastje met heiligen is voor de zigeuners het enige 'hogere' houvast. 

"Hertog van Egypte" is niet De Moors beste boek. Het boek is compositorisch zwak, waardoor je als lezer de draad kwijtraakt. Ze neemt het niet zo nauw met de wetten van tijd en ruimte. De schrijfster is als verteller bovendien te nadrukkelijk aanwezig. En dat werkt storend. 

Mede n.a.v. "Hertog van Egypte", door Margriet de Moor, uitg. Querido, Amsterdam, 1996, 288 blz.