,,De Bijbel viel open waar moeder gebleven was. Jesaja, hoofdstuk 43. Ika's ogen gleden erover. En ineens geboeid door een eeuwenoude regel las ze hardop verder: Maar nu, alzo zegt de Heere, uw Schepper, o Jakob! en uw Formeerder, o Israël! Vrees niet, want Ik heb u verlost; Ik heb u bij uw naam geroepen, gij zijt Mijn. Wanneer gij zult gaan door het water, Ik zal bij u zijn, en door de rivieren, zij zullen u niet overstromen; (...)". Een kernpassage in "De wintertuin", het romandebuut van Joke Verweerd.

Deze passage maakt direct duidelijk dat de roman de vormgeving is van een diepingrijpende worsteling. Al is "De wintertuin" de eerste roman van Joke Verweerd (1954), komt deze zeker niet uit de lucht vallen. De auteur is namelijk reeds vele jaren actief aan het schrijversfront, aanvankelijk als dichteres, daarna ook als prozaïste.

Inhoud
Het verhaal is gecentreerd rond de 33-jarige Ika Ikabod, die vijftien jaar geleden het ouderlijk huis verliet en binnen de tuinarchitectuur een zelfstandige plaats in de maatschappij heeft verworven. Zelfstandig, maar ook geïsoleerd, dat wil zeggen los van haar ouders. Maar gelukkig niet los van God, zoals de passage aan het begin van dit artikel laat zien. Dan, na vijftien jaar, gebeurt er iets onverwachts: een brief van haar zus. Daarmee begint de roman. Een psychologische storm zet in:

,,De storm kwam na de brief.
De brief wachtte in de bus. Ika stond er mee in haar hand in de hal van de flat. Ze groette automatisch de benedenbuurman maar ging niet in op zijn scherts, hoewel hij dat van haar verwachtte. Verbaasd keek hij naar haar tot de liftdeuren dicht waren.
Ika nam de trap. Dat gaf nog even uitstel. Intussen draaide ze de brief om en om. Het leed geen twijfel: het was het handschrift van haar zus".

Haar zus Nelly schrijft dat moeder op sterven ligt en vraagt Ika om haar die laatste dagen of weken bij te staan. De brief en wat daarop volgt, de tijdelijke terugkeer in het ouderlijk huis, roept vele herinneringen bij Ika op. Zo komen we via flash-backs de voorgeschiedenis van Ika te weten.

Kind der zonde
Ika wordt als buitenechtelijk kind geboren in de pastorie van haar grootvader, ds. Boerema. Haar moeder, predikantsdochter dus, brengt haar ongehuwd ter wereld: een grote schande voor haar ouders, des te sterker beleefd in een besloten dorpsgemeenschap. Die schande wordt slechts ten dele uitgewist als Neeltje Boerema, Ika's moeder, trouwt met Dirk, die ze reeds lang kende en die verloofd was geweest met haar vroeg gestorven vriendin. Voor Ika blijft geheim wie nu haar eigenlijke vader is.

Ika zit reeds als jong meisje knel in het gezin. Ze is een "kind der zonde". Ze kan thuis niets goed doen, in tegenstellling tot haar zusje Nelly, en ze krijgt altijd de schuld als er iets verkeerd gaat. Ook haar naam zet haar apart: Ika Boerema, de achternaam van haar moeder en een voornaam die betekent "de eer is weg", naar het bekende verhaal uit 1 Samuël 4. Voor de strenge grootvader blijft zijn dochter een gevallen vrouw, die schande in de pastorie heeft gebracht. Zelf houdt ze zich staande door de slachtofferrol aan te nemen.

Een gezin met verstoorde relaties dus. Er heerst vrieskou. Die vrieskou ontvlucht Ika als achttienjarige. Maar haar leven blijft getekend door de beklemmende sfeer van het ouderlijk huis, de weggestopte gevoelens en emoties, het niet ontstluierde 'geheim' van haar afkomst, het tekort aan liefde, kortom het feit dat ze ongewenst kind was.

Pijnlijke beslissing
De brief van haar zus plaatst haar voor een enorm dilemma: afwijzing of opoffering. Ze kiest voor het laatste, maar het is een pijnlijke beslissing. Weer in het ouderlijk huis belagen de vele herinneringen haar als jakhalzen. Troost vindt ze in Jesaja 43 en tijdens de verzorging van haar moeder werkt ze aan het project van een wintertuin voor de hal van een hotel. Haar moeder blijkt niet veranderd. Het zwijgen en verzwijgen wordt voortgezet. Ze sterft zonder dat een open gesprek heeft plaatsgevonden en zonder dat Ika het geheim van haar afkomst te weten is gekomen.

De queeste of zoektocht gericht op "Wie is mijn vader?" komt aan het slot van de roman toch tot een einde. Meester Molenaar, een bewogen christen bij wie Ika vroeger in de klas heeft gezeten, licht enige tipjes van de sluier op: Dirk, de man met wie haar moeder alsnog trouwde, blijkt toch haar echte vader te zijn. Dirk had pas in een huwelijk met haar moeder ingestemd, nadat predikant Boerema had toegezegd hem in het openbaar, vanaf de preekstoel, van alle schuld te zullen vrijspreken. Een compromis opgedrongen door de sociale controle. Een uitermate slechte basis voor een goed huwelijk uiteraard. De gevolgen waren dan ook diep ingrijpend: vrieskou in de menselijke relaties, die levens deed bevriezen.

Thematische lijnen
"De wintertuin" is thematisch een rijk boek. Op het thema "vrees voor schande" en "sociale controle" in een kleine, orthodoxe dorpsgemeenschap wees ik reeds. Die controle de smet op het predikantsgezin in de pastorie- leidt tot de compromisoplossing die zulke verregaande consequenties heeft voor Ika's moeder en Ika zelf.

Hier moet ik wel een kanttekening bij plaatsen. Sociale controle kan diep ingrijpen in het leven van mensen in een gemeenschap als in "De wintertuin" beschreven. Vrees voor schande kan mensenlevens helemaal klem zetten en het gedragspatroon van mensen volledig bepalen. Als zodanig is het voor de lezer die geen vreemdeling is in dit "Jeruzalem", heel goed herkenbaar. De vraag is wel of de oplossing die predikant Boerema kiest publiekelijk zijn dochter schuldig stellen en zijn schoonzoon vrijspreken van schuld- niet wat irreëel is. Ik denk dat het boek aan overtuigingskracht gewonnen zou hebben als de auteur op dit punt een minder extreme oplossing had gekozen.

Aangrijpend in de roman is Ika's innerlijke strijd tussen loyaliteit de ouders accepteren zoals ze zijn, moeder helpen in haar laatste levensfase- en ontworsteling aan het ouderlijk milieu. Die ontworsteling gaat niet buiten haar geloofsleven om. Ika is geen "vroom" meisje in de traditionele zin, maar ze is niet los van God. Sterker nog: ze ervaart dat ze alleen met Gods hulp, de troost uit Jesaja 43, staande kan blijven. En door dit alles heen slingert zich de tegenstelling die het orthodoxe protestantisme altijd zo verdeeld heeft en nog steeds verdeelt: de visie op het aanbod van genade, de verhouding tussen schuld en genade, de toornige en barmhartige God, zonde en vergeving.

De roman is te lezen als een queeste. Allereerst een zoektocht naar de vader, maar dieperliggend tevens naar een authentiek geloofsleven en fundamentele waarden als liefde, vriendschap en openheid in menselijke verhoudingen. Al deze lijnen binnen een en dezelfde roman geven het verhaal diepte.

Waardering
Joke Verweerd wil geen goedkope, simpele romannetjes schrijven. Een literair werk moet volgens haar diepte hebben, moet de lezer aan het werk zetten, moet de lezer iets meegeven dat waardevol is. Ook mag men bij een literaire roman bepaalde hoge!- eisen stellen aan stijl en compositie. In interviews benadrukte de auteur dat ze een hoge opvatting heeft van het "vak". En terecht.

"De wintertuin" graaft zowel psychologisch als thematisch aanzienlijk dieper dan de gemiddelde streekroman. Het is een boek vol problematiek, weerbarstig als het leven zelf. Maar ook de vormgeving verdient waardering: de stijl, de ingebouwde spanningscurve en de compositietechniek.

Wat de stijl betreft, de inzet van de roman is daarvan een goed voorbeeld:

,,Het weerbericht werkte het voorgevoel in de hand. Stilte voor de storm. De stilte bestond uit een paar uitzonderlijk mooie herfstdagen. Te mooi voor eind oktober: het afgevallen blad lag te broeien in de zon.
Zo strak blauw was de lucht de hele zomer niet geweest. De warmte legde een slaperige loomheid op de mensen. Maar bij Ika was er onrust, het voorgevoel. De geur van de grote bos chrysanthen was haar haast te sterk. Er cirkelden meeuwen hoog in de lucht. Ook dat duidde op storm. De storm kwam na de brief".

Wie zo'n inzet op papier krijgt, kan schrijven. Op vele plaatsen in de roman kan men genieten van de directe, sobere, trefzekere stijl. Knap is ook de wijze waarop de spanningscurve in de roman is aangebracht. Bij de lezer ontstaat spanning als bij hem vragen opkomen die (voorlopig) onbeantwoord blijven.

In de compositie valt op dat het "heden" van de stervensweken van Ika's moeder wordt afgewisseld door flash-backs, maar dat dit niet leidt tot breuken in de roman. Zo bijvoorbeeld in hoofdstuk 4, waar een koerende duif heden en verleden aaneenschakelt. En de vrieskou in het gezin vroeger vormt een verbinding met de wintertuin in het heden. Naast de reële wintertuin die Ika ontwerpt, is er de innerlijke wintertuin in het hart van de moeder. En hiermee is ook de gelaagdheid van de titel aangegeven.

Conclusie
Joke Verweerd heeft een intrigerende roman geschreven. Geen roman die zich gemakkelijk laat consumeren. En de thematiek die ze aansnijdt, zal niet overal in de gereformeerde gezindte even welkom zijn. Literatuur van niveau zet een lezer aan het denken, doet hem in de spiegel kijken. Ook als men enige moeite heeft met het realiteitskarakter van de compromisoplossing die de predikant in dit boek kiest, is het goed om onder ogen te zien dat sociale controle en vrees voor schande wél reële verschijnselen zijn. Hoeveel huwelijken zijn op die wankele basis gesloten? De auteur heeft het aangedurfd op een niet-kwetsende wijze deze problematiek aan de orde te stellen.

N.a.v. "De wintertuin", door Joke Verweerd; uitg. Boekencentrum, Zoetermeer, 1995; 176 blz.