Zeventig wordt Harry Mulisch volgende week, op 29 juli. Hij behoort tot de generatie schrijvers voor wie de Tweede Wereldoorlog een niet weg te denken thema vormt. Ter concretisering ga ik in op twee romans van Harry Mulisch: "Het stenen bruidsbed" en "De aanslag". In beide romans worden de hoofdpersonen geconfronteerd met hun oorlogsverleden.

In "Het stenen bruidsbed" is de Amerikaanse tandarts Norman Corinth de hoofdpersoon. Hij krijgt een uitnodiging voor een congres in Dresden. Op het vliegveld wordt hij afgehaald door Hella, die hem bij een hotel brengt. Tijdens de openingsrede verlaten Corinth, Hella en een zekere Schneiderhahn het congres om naar een kroeg te gaan. Zij horen daar een echtpaar vertellen wat hen is overkomen tijdens het door de Amerikanen uitgevoerde bombardement, nu dertien jaar geleden.

Corinth was destijds oorlogsvlieger, dit vertelt hij als hij Hella naar haar kamer heeft gebracht, waarna hij met haar naar bed gaat. De volgende ochtend is zijn verliefdheid al weer over. Hij filosofeert over de tegenstelling tussen de historie, die een doel heeft, en de antihistorie, de geschiedenis zonder doel. Het bombardement van Dresden behoort tot de laatste categorie, want het was totaal zonder zin. De Duitsers stonden immers al op capituleren. Corinth neemt Schneiderhahn op de hak door te stellen dat deze wel een kampbeul geweest zal zijn, iets wat door hem ontkend wordt, evenals een poos later door Hella.

Corinth flirt vervolgens met Karin, een assistente van Hella. De laatste is hierom erg verdrietig. Corinth heeft haar leven kapot gemaakt. Ondertussen beseft Corinth dat hij naar Schneiderhahn moet. Hij slaat hem en maakt vervolgens met de geleende auto brokken. Hij steekt de wagen in brand en leest in de gloed ervan een krantenartikel over nieuwe ontdekkingen bij Troje.

De verhaalelementen worden drie keer onderbroken door zogenaamde zangen in homerische stijl, waarin 'verteld' wordt hoe Corinth en zijn makkers in hun vliegtuig als beesten tekeer gingen bij het uitvoeren van het bombardement.

In "De aanslag" is Anton Steenwijk de hoofdpersoon. Het boek begint met een proloog, waarin verteld wordt dat deze met zijn vader, moeder en broer Peter een huis bewoont in een buitenwijk van Haarlem. In de eerste episode (1945) zit de familie Steenwijk op een avond in januari 1945 een spelletje te doen als zij worden opgeschrikt door zes schoten. De NSB'er Ploeg blijkt doodgeschoten te zijn. Het lijk is door de buren, meneer en Karin Korteweg, voor het huis van de familie Steenwijk gelegd. Peter neemt dit niet, maar wordt gevangengenomen terwijl hij het pistool van Ploeg nog in de hand heeft. Als represaille worden Antons ouders en broer gefusilleerd, terwijl Anton, die nog maar twaalf jaar oud is, de nacht in de gevangenis doorbrengt in aanwezigheid van een jonge vrouw. Hij weet de eerste maanden niet wat er met zijn ouders en broer is gebeurd.

Schuld
In de volgende vier episodes wordt de levensgeschiedenis van Anton verteld, waaruit blijkt dat zijn leven in het teken staat van deze verschrikkelijke gebeurtenis uit zijn jeugd. 1952: een bezoek aan zijn vroegere buren, van wie hij hoort dat de Kortewegs verhuisd zijn; 1956: de ontmoeting met Fake Ploeg, zoon van de gedode NSB'er, die het voor zijn vader opneemt; 1966: de begrafenis van een ex-verzetsstrijder, waarbij de ontmoeting plaatsvindt met Cor Takes, de man die met hulp van de jonge vrouw Truus Coster Ploeg had doodgeschoten. Anton begrijpt dat hij met haar die nacht in de cel moet hebben doorgebracht. Hij begrijpt nu ook waarom hij met Saskia de Graaff is getrouwd: in haar moet hij onbewust iets van Truus hebben gezien; 1981: de ontmoeting met Karin Korteweg, die vertelt dat haar vader uit wroeging zelfmoord heeft gepleegd en waarom haar vader het lijk van Ploeg niet bij de andere buren had gelegd.

Nu alle stukjes van de legpuzzel voor Anton op de juiste plaats liggen, is de grote vraag: wie is schuldig? De conclusie moet wel zijn dat eigenlijk niemand helemaal verantwoordelijk is voor wat er die vreselijke nacht in januari 1945 gebeurde.

Beide romans hebben de Tweede Wereldoorlog als onderwerp en gaan over de gevolgen van een aanslag. Toch zijn het geen oorlogsromans in de gewone zin van het woord. Het zijn eerder "naoorlogsromans", zoals een criticus stelde. Corinth wordt immers met zijn verleden geconfronteerd evenals Anton. In de eerste is Norman Corinth de misdadiger, in de tweede is Anton het slachtoffer. Toch lijken beide hoofdpersonen op elkaar. Ze reageren op dezelfde manier op de rampen die ze hebben veroorzaakt of ondergaan. Beiden hebben een ernstige traumatische ervaring opgedaan, die ze trachten te verdringen.

Chaos en nacht
Zowel in "Het stenen bruidsbed" als in "De aanslag" wordt de hoofdpersoon in zijn leven achtervolgd door een zeer belangrijke gebeurtenis. Twee nachten vol verschrikking en vuur (13 februari 1945 Dresden; eind januari 1945 Haarlem), die erg dicht bij elkaar liggen, vormen tegelijk het uitgangspunt en de kern van de twee verhalen, schrijft de criticus Le Noble. Beide hoofdpersonen kunnen ook de behoefte niet weerstaan om terug te keren naar de plaats waar de ramp zich heeft afgespeeld en worden gekweld door wat zij zo diep mogelijk in zichzelf verdrongen hebben. Zowel Corinth als Anton komt ook niet zonder kleerscheuren uit de confrontatie met het verleden, met de "chaos en de nacht" die de oorlog van hen betekende.

Er zijn ook duidelijk verschillen tussen beide romans. Schrijftechniek, stijl en toon zijn in beide heel anders. "De aanslag" is heel wat helderder en evenwichtiger geschreven dan "Het stenen bruidsbed". Mulisch heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld, al vormt zijn werk een eenheid.

"Het stenen bruidsbed" is een sombere roman, die zich vooral in de nachtelijke sfeer afspeelt. Corinth is een figuur die vastzit. Als vernietiger van de stad kan hij alleen nog maar liefhebben door te vernietigen, iets wat Hella pijnlijk heeft moeten ervaren. Hij was veroordeeld tot een eeuwige herhaling van dezelfde handelingen. Het slot van de roman is wat dit betreft duidelijk genoeg: de Trojaanse oorlog is nog steeds niet afgelopen. Corinth zegt zelf: "Ik ben een onder Agamemnoon gesneuvelde Griek".

Schrijver als god
In "De aanslag" gaat het leven van Anton door, iets wat de auteur onderschrijft. Het boek is ook optimistischer van toon. Iemand heeft gezegd: "De aanslag" loopt van de oorlog naar de vrede. Het laatste alles oplossende gesprek tussen Anton en Karin vindt niet voor niets plaats tijdens een grote vredesdemonstratie. Daarnaast is de stijl van schrijven in dit boek veel helderder, iets wat onderstreept wordt door de inhoud. Na veertig jaar heeft de aanslag al haar geheimen prijsgegeven.

Harry Mulisch heeft een niet meer weg te denken plaats in de Nederlandse moderne literatuur. Dat is duidelijk. Maar reserves blijven. We hebben geconstateerd dat hij zijn eigen Mulischiaanse wereld schept en daarbij als auteur een belangrijke plaats voor zichzelf inruimt. De schrijver als god... Dat is door Graa Boomsma een griezelige gedachte genoemd. De lezer die christen is, zal het niet alleen griezelig vinden, maar ook blasfemisch, iets wat door onthullende negatieve uitspraken van Mulisch over de waarde van het christelijk geloof alleen maar bevestigd kan worden.