De zotheid gekroond! Een negende-eeuws dorpsmeisje dat paus wordt? Dat verhaal is sinds de opkomst van de Reformatie door de rooms-katholieke geestelijkheid steevast naar de prullenmand verwezen. Maar de geschiedenis van pausin Johanna heeft alle doofpotten overleefd. Onlangs verscheen van de Amerikaanse professor in de Engelse taal- en letterkunde Donna Woolfolk Cross de roman "Pausin Johanna", vrucht van zeven jaar studeren op de overgebleven Johanna-documenten. 

De geschiedenisboekjes zijn vrekkig in hun informatieverstrekking over de negende eeuw. Voor haar roman moest Donna Cross dus putten uit een bron met weinig water. En lang niet altijd is duidelijk of de beschikbare informatie gestoeld is op feiten of op fantasie. In dat wat schimmige landschap doemt dan de figuur van Johanna op. 

Donna Woolfolk Cross is zeker geen nova aan het Amerikaanse literaire firmament. De stijl waarin zij "Pausin Johanna" geschreven heeft, is hier en daar juist zwak. Maar het verhaal is bijzonder intrigerend. Omdat zij na zeven jaar studie het bestaan van een vrouwelijke paus nog steeds niet kan bewijzen, heeft ze zich niet gewaagd aan een artikel voor een wetenschappelijk tijdschrift, maar heeft ze feiten en fictie vermengd in "Pausin Johanna". In haar nawoord komt de wetenschapper wel om de hoek kijken. Daarin geeft zij een uitgebreide verantwoording van wat historisch is en wat uit de verbeelding van de auteur is voortgekomen. 

Vermomming
De roman is met vaart geschreven en begint op een strenge winteravond in Ingelheim in het jaar 814, als Johanna het levenslicht ziet. Haar vader behoort tot de lagere geestelijkheid. Dat hij getrouwd is, wordt stilzwijgend gedoogd. Dat een bisschop een minnares onderhoudt, oogst nauwelijks kritiek. Johanna blijkt erg begaafd te zijn. Op voorspraak van de bisschop -meer een levensgenieter dan een herder- mag zij studeren aan de kathedraalschool van Dorestad. Als de Noormannen de stad brandschatten, slaat zij op de vlucht en bereikt -voor haar veiligheid verkleed als jongen- het klooster van Fulda, waar dankzij haar vermomming een wereld van wetenschap voor haar opengaat. 

Zij gaat op bedevaart naar Rome en trekt ook daar de aandacht door haar grote kennis. Johanna wordt benoemd tot lijfarts van paus Sergius en diens opvolger Leo IV. 

Omdat zij oog en oor heeft voor de noden van de armen, wordt zij de lieveling van het volk. Dat kiest haar na de dood van Leo IV als nieuwe paus, Johannes VIII. Het geheim van haar vrouwelijkheid draagt zij met zich mee als een dodelijke dreiging. In een moment van zwakte geeft zij toe aan haar grote liefde Gerold. Zij raakt zwanger. De geboorte van het kind is tevens het doodvonnis van Johanna.
Jan Hus
Aan onwaarschijnlijkheden geen gebrek in deze roman. Toch zijn er bronnen die het bestaan van een vrouwelijke paus bevestigen. Zo baseert Donna Cross zich onder meer op een uitgave van het "Liber pontificalis" (Boek der Pausen), waarin ook het leven van Johanna wordt beschreven. Dat lijvige boekwerk is in de loop van vele jaren ontstaan en gekopieerd en in allerlei gradaties van groei verspreid over heel Europa. Eén oude variant met de vermelding van pausin Johanna is teruggevonden. 

Een belangrijke bron is ook het proces tegen Jan Hus. Hij staat in 1414 terecht wegens ketterij, omdat hij de paus feilbaar heeft genoemd. Die stelling onderbouwt hij door voorbeelden te geven van pausen die hebben gezondigd of misdaden hebben begaan tegen de kerk. 

Een hele schare geestelijken heeft punt voor punt Hus' beschuldiging tegengesproken. Met één uitzondering. De aanklacht van Jan Hus dat de kerk een vrouw als paus heeft gehad, hebben zijn aanklagers en rechters niet weersproken. 

Traditie
De roman van Donna Cross staat in een eeuwenlange traditie van dichtwerken, romans, novellen en toneelwerken die alle Johanna als onderwerp hebben. De wijze waarop haar geschiedenis in die Duitse, Franse, Spaanse, Griekse en Engelse boeken wordt beschreven, varieert van een sarcastisch schoppen tegen de Rooms-Katholieke Kerk tot een serieuze oproep om ernst te maken met het gevecht tegen de zonde. 

In die lange rij vormt "Pausin Johanna" van Donna Cross een (voorlopig?) sluitstuk. Het meisje uit Ingelheim is in de roman een tragische heldin die het beste uit zichzelf wil halen, maar die het slachtoffer wordt van bizarre vooroordelen tegen de vrouw. Donna Cross tekent haar als een lichtend voorbeeld dat de duistere negende eeuw extra zwart maakt. 

N.a.v. "Pausin Johanna", door Donna Woolfolk Cross; uitg. Callenbach, Baarn, 1997; ISBN 9026606605; 477 blz.