"Bent u Dietrich Bonhoeffer?" "Dat klopt". "Ik ben rechter Manfred Roeder". Hij draaide zich om naar een man met een smal gezicht, die midden in de kamer stond. "Dit is mijn collega, Herr Kommissar Sonderegger van de Gestapo. U begrijpt ongetwijfeld waarom wij hier zijn". "Ik heb er geen idee van", zei Dietrich koel, hoewel het woord "Gestapo" hem onrustig maakte. Roeder ontblootte zijn tanden in een schamper lachje. "Zo meteen wel". 

Zo wordt de arrestatie beschreven van een der bekendste theologen uit onze eeuw, die vandaag nog steeds de nodige aandacht mag genieten: Dietrich Bonhoeffer. Op een boeiende wijze is het beschreven in "De Beker der gramschap" van Mary Glazener. Vaak wordt een historische roman gekenmerkt door verzonnen personages die hun leven leiden tegen de historische achtergrond, maar dit is een historisch roman waarbij echte mensen en scenes worden beschreven die bijna zonder uitzondering gebaseerd zijn op feitelijke gebeurtenissen. Hierdoor krijgt men een goede kennismaking met een bekend theoloog en zijn leven, inzicht in de historische context en zicht op de persoonlijke worsteling wanneer men 'noodgedwongen' telkens voor ingrijpende beslissingen en overwegingen staat. 

Moeder
Men krijgt zicht op die Duitsers voor wie de politieke ontwikkelingen een moeilijk te verteren zaak zijn geweest, die veel innerlijke smart en strijd heeft gegeven. Deel van je eigen volk zijn en het toch niet eens zijn met een politiek die demonische vormen heeft aangenomen en waarin volk en cultuur worden meegenomen. 

De titel van het boek is ontleend aan een uitspraak van de moeder van Dietrich, die foto's zag waarop in een groep drie priesters tegen de muur opgesteld stonden voor een SS-vuurpeloton: "De gramschap van God zal over Duitsland komen. En die beker zullen we tot de laatste druppel moeten legen" (blz. 218). Het doet ons denken aan Jesaja 51:17b en Matthéüs 26:39b, die ook voor in het boek worden genoemd. 

Het boek is verdeeld in drie delen, die als titels dragen: "Het noodlottig voorrecht", "Stem voor de stemmelozen" en "In de Storm". Elk van de delen beschrijft een bepaalde fase in de politieke ontwikkeling. 

Familie
Bonhoeffer komt uit een gezin waarin men oprecht probeert te leven vanuit het geloof. Het is zeker geen familie die zich teruggetrokken heeft in een isolement en de dingen maar langs zich heen laat gaan. De familie komt door de ontwikkelingen in een demonische maatschappij terecht, die van Hitler. Hoe dat gaat en welke gevoelens dat oproept bij verschillende personen, wordt boeiend beschreven, zoals bijvoorbeeld bij de grootmoeder van Bonhoeffer. Ze koopt toch bij joden, hoewel vier SA-mannen voor de winkeldeur het haar trachten te verhinderen. 

Het is duidelijk dat Dietrich Bonhoeffer het kwade achter Hitler heel snel heeft herkend. Twee dagen nadat Hitler de macht had gegrepen, hield Bonhoeffer voor de radio een lezing over het begrip "Führer". Het ging goed, totdat hij bij het belangrijkste punt kwam en de luisteraars waarschuwde voor de leider die zichzelf en zijn ambt tot afgoden verheft en zo God tart. Toen werd hij uit de lucht gehaald. Hierdoor wordt hij al heel gauw sterk in de gaten gehouden door de autoriteiten. 

Vriendschap
Ondertussen heeft Bonhoeffer niet stilgezeten. Hij gaf leiding aan een seminarie. Opvallend is het strakke schema en de nauwgezetheid waarmee aan de dienst aan de Heere gestalte wordt gegeven. Maar we krijgen een indruk van de manier waarop de discussies over allerlei zaken worden gevoerd en de gedachten van de studenten worden geprikkeld om na te denken. Ook hier komt de vriendschap naar voren met Eberhard Betghe. Aangrijpend is ook te lezen over de biecht die Bonhoeffer aflegt bij Eberhard Betghe. 
Wat er opgebiecht werd, wordt niet vermeld en dat behoeft ook niet. We zien hierin dat Bonhoeffer in alle ernst ook de opdracht "Belijd elkaar de zonden" ter harte wil nemen. 

Bonhoeffer wachtte tevergeefs op een verklaring van de kerk waarin de pogroms veroordeeld werden. De kerk heeft haar stem verloren. Hij probeert op allerlei manieren onder de oproep uit te komen. "Trouw zweren aan Hitler - dat is het ergste van alles".
Daarnaast onderhield hij zo goed als mogelijk contact met internationale figuren (Karl Barth, Visser 't Hooft, bisschop Bell), en ondertussen worden plannen beraamd om het regime van Hitler omver te werpen. 

Spanning
Al lezende voel je de spanning die bij de samenzweerders leeft. Ondertussen gaat het alledaagse leven ook door en is daar ook de verliefdheid van Bonhoeffer voor Maria von Wedemeyer, die voor hem als een lentezon in een donkere nacht was. Uiteindelijk wordt hij gearresteerd naar aanleiding van de mislukte aanslag op Hitler waarbij Bonhoeffer betrokken was. Opvallend is het om te zien dat Bonhoeffer in de gevangenis zijn waardigheid bleef behouden tegenover zijn politieke vijanden en de ruwe bewakers. Ook in de gevangenis wilde hij netheid en orde bewaren en neemt hij voortdurend zijn bijbeltje ter hand om erin te lezen. Al die tijd bleef Bonhoeffer hopen dat hij toch losgelaten zou worden en dat men het belastende materiaal tegen hem niet zou ontdekken. 

Aan het einde zien we steeds meer de spanning en de nervositeit bij de Duitsers. Samen vieren ze, Bonhoeffer en zijn zwager Hans van Dohnanyi, in de gevangenis het avondmaal en samen zingen ze het avondmaalslied "Gott sei gelobet". Uiteindelijk wordt hij ter dood gebracht. Op aangrijpende wijze wordt zijn sterven beschreven. Dietrich keek zijn beul nog recht in het gezicht, totdat hij zijn ogen afwendde. Aan de voet van het schavot knielde Dietrich en met zijn vinger trok hij in de platgetrapte aarde het teken van het kruis. Hij ging staan en legde zijn leven in handen van de Vader. 

Een aangrijpend boek, dat de moeite van het lezen waard is. Men krijgt er een goed beeld door van de Duitsers die verzet pleegden tegen een demonische overheid. Daarnaast maakt men kennis met het leven van een befaamd theoloog. Een goede eerste kennismaking met Bonhoeffer. Jammer is, dat er enkele woorden gebruikt zijn die we liever niet gebruiken. 

Wie echter meer wil weten over Bonhoeffers relatie en zijn verblijf in de gevangenis kan uitstekend terecht in het boek "Bruidsbrieven uit de cel, 1943 tot 1945". Een briefwisseling tussen zijn verloofde en Bonhoeffer, alsmede ook brieven aan zijn ouders en anderen. Het geeft wel een mooi beeld hoe het leven toeging. Door de brieven heen zien we ook iets van de gedachten van Bonhoeffer, die tot nadenken aanzetten. Zo schrijft hij: "En juist in deze tijd, waarin het niet om christelijke 'meningen', maar om de keus voor of tegen Christus gaat". Over het verleden: "We moeten alles wat in het verleden gebeurd is door het reinigingsbad van de dankbaarheid en het berouw heen laten gaan. (...) Zeker het is verleden tijd, maar het is mijn verleden tijd en als zodanig blijft ze tegenwoordig door diepe onzelfzuchtige dankbaarheid voor Gods gaven en door berouw over ons verkeerd zijn, waardoor we de gaven steeds weer verderven". 

Foto's
Zo zijn er uit dit boek nog veel meer mooie citaten op te tekenen. In het aanhangsel worden de familieverhoudingen besproken, zodat men een goed overzicht heeft van alle persoonlijke relaties. Het geheel is opgeluisterd met een aantal familiefoto's. Op de laatste bladzijde staat een verhelderend overzicht van de familieverhoudingen. 

Beide boeken zijn de moeite van het lezen waard, ook al zal men niet alle gedachten en levenswijzen delen, die soms als al te vanzelfsprekend worden aanvaard. 

N.a.v. "Beker der gramschap", door Mary Glazener; uitg. Kok, Kampen; ISBN 9024223091; 408 blz.; 45,00 en "Bruidsbrieven uit de cel 1943 tot 1945 - Dietrich Bonhoeffer en Maria van Wedemeyer"; uitg. J. J. Groen en Zoon, Leeuwarden; 290 blz.