Dagboeknotitie - augustus 1939. Dit is de eerste notitie in mijn dagboek. Ik vrees dat de oorlog over enkele weken zal uitbreken. Als men de lessen van de afgelopen drie jaar als barometer mag beschouwen, staat er iets verschrikkelijks te gebeuren met de drie en een half miljoen joden in Polen, als de invasie van de Duitsers een succes zou worden. 

Donkere wolken schuiven over de Warschau. Ze geven de Poolse hoofdstad een nog grauwer aanzien dan normaal. Grote aantallen voetgangers haasten zich tussen de massieve betonflats door naar hun bestemming. De regen schijnt hen nauwelijks te deren. Taxi's trekken een glimmend spoor op het natten wegdek. Twee soldaten staan houterig op wacht bij het graf van de onbekende soldaat en zoeken beschutting tegen de buien. 

Bijna 58 jaar geleden betrok ook de lucht boven Midden-Europa. Inktzwarte oorlogskoppen verschenen dreigend aan de Poolse hemel en overschaduwden het land in een storm van dood en verderf. Op 1 september 1939 gaf Adolf Hitler het bevel tot de aanval op zijn buurstaat. Bijna vier weken hield de bevolking moedig stand tegen een goed uitgeruste en getrainde Duitse overmacht. Na onophoudelijke bombardementen viel uiteindelijk ook Warschau, het laatste bolwerk van verzet tegen de brutale invallers. 

Totale vernietiging
Spoedig kwamen de ware bedoelingen van de bezetters openbaar. Verordeningen die het openbare leven op alle terreinen beperkten, volgden elkaar in snel tempo op. Voedsel ging op de bon. De Duitse 'autoriteiten' straften elke overtreding zwaar - niet zelden met de dood. Maar deze wandaden -hoe verschrikkelijk ook- stonden niet in verhouding tot de terreur die de vreemde overheersers tegen de joden uitoefenden. Via een tot finesses uitgewerkt plan, ontsproten aan enkele duivelse geesten in Berlijn, ontnamen de nazi's de joodse bevolking systematisch haar rechten. Steeds een stapje verder: "Vanaf nu is het verboden". "Met ingang van heden is het niet toegestaan". Weldra bleek dat de "Übermenschen" slechts één doel hadden: de totale vernietiging van het jodendom. 

Geboeid door de geschiedenis van het joodse volk, koos de Amerikaanse schrijver Laon Uris dit onderwerp als thema voor een aantal van zijn boeken. Waarschijnlijk het bekendst is "Exodus", over de oprichting van de staat Israël;. Zijn roman "Milla 18" verhaalt van de strijd op leven en dood die de joodse inwoners van Warschau tegen de Duitsers voerden. Het historische kader schetst de auteur aan de hand van dagboeknotities van de geleerde Alexander Brandel en nieuwsberichten van de Zwitserse journalist Christofer de Monti. 
Afgezien van een niet altijd even correct taalgebruik, vormt het boek een levendig en indrukwekkend verslag van een dramatisch onderdeel van de Tweede Wereldoorlog. 

"Binnen het raam der fundamentele historische feiten, gematigd door een gerechtvaardige artistieke vrijheid, hebben de beschreven gebeurtenissen inderdaad plaatsgevonden", schrijft Uris in zijn voorwoord. "De personen zijn denkbeeldig, maar ik zou de laatste zijn om te ontkennen dat er levende personen zijn geweest die gelijkenis vertonen met hen die in dit boek beschreven zijn". Wat is eer nog terug te vinden van deze heroïsche episode uit de joodse historie? 

Speurtocht
Achter het graf van de onbekende soldaat strekt zich het Saskipark uit. Een groene oase in een grauwe betonwoestijn. Hier begint de speurtocht naar de resten van een "stad in een stad". Een ommuurde vesting, waarin aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog bijna 400.000 joden woonden - zo'n 30 procent van de totale bevolking van de Poolse hoofdstad. In het voorjaar van 1941 steeg de populatie zelfs tot 450.000. Op ruim 300 hectare speelde zich de ongelooflijke geschiedenis van het getto van Warschau af. Een verhaal van onbeschrijflijk leed. Maar ook van heldenmoed die joodse strijder betoonden tijden de opstand tegen de Duitse bezetter in het voorjaar van 1943. 

Tussen 1918 en 1939 herbergde Warschau de grootste concentratie joden in Europa en de op een na grootste (na New York) in de wereld. Via gedwongen verhuizing kwam het merendeel van de joodse inwoners terecht in een ommuurd gebied in het centrum. In de nacht van 15 op 16 november 1940 sloten de Duitsers dit gedeelte af van de rest van de stad. Door de isolatie en allerlei beperkende maatregelen wed het leven in het getto steeds moeilijker. Veel mensen stierven door voedselgebrek. Besmettelijke ziektes braken uit en eisten een hoge tol onder de bevolking. Tussen oktober 1939 en medio 1942 vielen hierdoor ruim 100.000 doden. 

In een eerste grootscheepse liquidatiecampagne voerden de nazi's in de zomer van 1942 zo'n 300.000 joden naar de gaskamers van Treblinka. Aanvankelijk dacht de bevolking dat het om een gewone deportatie ging. Langzaam glipten echter door de mazen van de Duitse geheimhouding ongelooflijke verhalen over massavernietiging in plaatsen met namen als Sobibor, Majdanek, Chelmno en Auschwitz. In een pamflet waarschuwden de "Verenigde Joodse Strijdkrachten" -het ondergrondse leger van het getto- de mensen zich niet te melden bij de autoriteiten. "De eindbestemming is een dodenkamp Verbergt uw kinderen! Biedt weestand!" 

Speciale SS-commando's dreven de joden met honderden tegelijk bijeen op de "Umschlagplatz", zicht bij het Dankzig-station, aan de noordkant van het getto. Nu rest slechts een enkel monument dat de herinnering aan deze "plaats des doods" levend houdt. In de muren van het gedenkteken zijn tientallen namen van slachtoffers van deze gruwelijke mensenjacht gebeiteld. "Opdat wij niet vergeten". 

Dieptepunt
Aangegrepen door de ontzettende onthullingen tekent Alexander Brandel in zijn dagboek op: "O, God , waarom hebt Gij ons verlaten! Hoe is het mogelijk dat de mens zo verdorven is geworden? We staan op de bodem van een zinkpunt en het is middernacht! Het dieptepunt van de lange, martelende geschiedenis van ons volk is thans bereikt". 

Berichten over deze genocide vormden de belangrijkste aanleiding voor de Warschause joden in verzet te komen tegen de vreemde overheersers. Bovendien hadden de Duitsers plannen klaarliggen voor een "definitieve oplossing" van het gettoprobleem. De populatie was inmiddels gedecimeerd tot nauwelijks 60.000 personen, die zich in het noordelijke deel van de wijk bevonden. De "Verenigde Joodse Strijdkrachten" namen een bunker onder een huis aan de Milastraat nummer 18 als commandopost in gebruik. Van daaruit leidden zij de opstand tegen de nazi's. 

Mila is er nog altijd. Nummer achttien is nu echter een betonnen appartementenblok, dat geen gelijkenis vertoont met het historische pand tijdens de opstand. Tegenover de ingang van de straat verrijzen enorme bouwwerken, die de grootste geschiedenis van de wijk nog verder doen vervagen. Op de plaats waar de commandobunker vermoedelijk heeft gestaan, is een monument opgericht. Een eenvoudig heuveltje, met een trapje dat naar een gedenkplaat leidt. Bovenop ligt een krans, gelegd door het Israëlische leger. Op 19 april geeft Alexander Brandel het sein tot de opstand tegen de Duisters door een benzinebom tussen binnendringende SS-troepen te slingeren. Tweeënveertig dagen en nachten houden de joden met ongekende moed stand. De nazi's zijn echter vastbesloten een einde te maken aan het voortdurende oproer in het getto. Systematisch branden zij de ene na de andere straat plat. Met gifgas doden ze de vele strijders die zich in kelders en riolen hebben verschanst. Uiteindelijk vinden de soldaten de toegang tot Milla 18 en verwoesten het pand. Slechts enkelen weten te ontsnappen. 

Vlammenzee
Vrijwel het gehele getto valt ten prooi aan de vlammenzee. De historische grenzen zijn echter vrij nauwkeurig na te gaan want de meeste straatnamen zijn niet gewijzigd. Behalve een aantal monumenten zijn er echter bijna geen tastbare herinneringen meer aan de enorme jodenwijk bewaard gebleven. Hier en daar staan enkele vooroorlogse panden die de sporen van de strijd nog dragen. 
Bovendien is het gemeentebestuur van Warschau van plan de Proznastraat in haar oorspronkelijke staat te herstellen. Achter Zlotastraat 62 rest nog een klein gedeelte van de gettomuur, die destijds het leed voor de buitenwereld aan het oog onttrok. 

Betrekkelijk weinig Polen kennen het boek van Uris. Mevrouw Sakowska heeft de roman gelezen. Zij vindt echter dat de schrijver te veel nadruk legt op het lijden van het joodse volk. "Wat hebben wij niet doorgemaakt tijdens de oorlog? Weet u wel dat de eerste mensen die naar Auswitz zijn gebracht Poolse intellectuelen waren". Ondanks dat heeft de auteur volgens haar de stad en de gebeurtenissen in het getto waarheidsgetrouw beschreven. "De straatbeelden komen je zo wee voor de geest", aldus de bejaarde Poolse. 

Net voor Mila, tussen de Lewartowskistraat en de anielewiczastraat, genoemd naar de leider van de opstand, is een monumenten opgericht ter nagedachtenis aan de helden van het getto. Het verbeeldt een stuk van de gettomuur waarop joodse figuren zijn afgebeeld. Twee luxe bussen zetten een nieuwe lading nieuwsgierige toeristen voor het in de steigers staande bouwwerk af. Vijftig meter verder bevindt zich een gedenkteken in de vorm van een rioolpijp met deksel - het domein van de gettostrijders. 

Een vriendelijke Poolse man biedt boekjes en souvenirs aan achter twee kleine stalletjes. Een bescheiden foto-expositie geeft een indruk van de enorme verwoestingen die de Duitsers in het voorjaar van 1942 hebben aangericht. Volgens de verkoper heeft het gemeentebestuur van Warschau zijn de autoriteiten naarstig op zoek naar sponsors. "Het geld is altijd is altijd het grootste probleem",. Verzucht hij. "Maar het is van het grootste belang dat de wereld weet wat hier is gebeurd". 

Paardenstal
Wie het getto lopend doorkruist, krijgt pas een indruk van zijn werkelijke afmetingen. Opnieuw dringt zich het beeld van een nieuwe "stad in een stad" op. De meeste straten bestaan tegenwoordig uit eentonige appartementen. De historische wijk is in een enorme grauwe blokkendoos veranderd. 

Achter de Grzybowskastraat bevindt zich de synagoge. Opmerkelijk genoeg bleef het joodse gebedshuis gespaard gedurende de hele Tweede Wereldoorlog doordat de Duitse bezetters hem -vernederd- als paardenstal gebruikten. Vandaag is er open dag en verzorgen bejaarden joden rondleidingen door het sober aangeklede gebouw. 

Een bejaarde man -die onbekend wil blijven- heeft de opstand in het getto meegemaakt. Over de strijd tegen de Duitsers wil hij niet veel kwijt. "Daar wil ik niet over praten. De herinneringen grijpen me te veel aan". Het boek van Leon Uris heeft hij niet gelezen, maar hij heeft niet veel op met "schrijvers" die de geschiedenis romantiseren". 

De oude jood waarschuwt tegen het nog nimmer aanwezige antisemitisme. "De meeste overlevenden zijn na de oorlog weggetrokken:, vertelt hij met beverige stem, zijn zinnen doorspekt me Jiddisch en Pools. "Eens woonden er 3 miljoen joden in Polen, nu nog slechts enkele duizenden. Ik ben gebleven. Maar dit land is niet goed voor ons. Het kwaad woekert hier nog steeds voort. Nog altijd leeft -vlak aan de oppervlakte- de haat tegen mijn volk. En waarom? Alleen maar omdat we nu eenmaal joden zijn". 

Wedergeboorte van Israël
Hoewel het Duitse vuur het getto grotendeels verwoestte, rest de herinnering bij het joodse volk. Na een lange periode van lijdzaamheid namen de strijders in Warschau de wapens op tegen een overheerser die niets anders wilde dan hun complete uitroeiing. Voor het eerst in bijna 2000 jaar had een joods leger de macht over joods grondgebied. Het 'land' was slechts enkele straten groot en de hoofdstad bestond uit een huis aan de Mila. Toch werd hier de kiem gelegd voor een levenskracht een zelfbewustzijn dat mede tot de stichting van de staat Israël heeft geleid. 

In de woorden van Alexander Brandel, waarmee het boek besluit: "Dagboeknotitie - december 1943. Als het getto van Warschau het dieptepunt in de geschiedenis van het joodse volk heeft aangegeven, heeft het tevens het punt bepaald vanwaar ons volk is opgestegen naar zijn grootste hoogte. Merkwaardig dat, nadat we over alle levensbeschouwingen eindeloos hadden gedebatteerd, het definitieve besluit te vechten, in wezen een religieus besluit was Zij die vochten, om welke persoonlijke redenen dan ook, gehoorzaamden toen ze zich verenigd hadden gemeenschappelijk aan Gods gebod de tiranniet te bestrijden. We hebben, onze tradities getrouw, de "Wet" verdedigd. Tenslotte waren we allemaal joden Mijn zoon zal de wedergeboorte van Israël beleven. Dit weet ik. En wat meer is: wij joden hebben onze eer als volk gewroken". 

N.a.v. "Mila 18", door Leon Uris, vertaald door M. de Haas-Tobias; uitg. Hollandia, Baarn 1961; ISBN 90 6045 612 2; 544 blz.