Als Fernando Pessoa (1888-1935) Portugals belangrijkste dichter van de eerste helft van de 20e eeuw is, dan is José Saramago een van de belangrijkste schrijvers van de tweede helft. Diverse malen genomineerd voor de Nobelprijs van de literatuur, kreeg hij die niet. Naar hij zelf zegt, komt dat doordat hij zich altijd onverholen voor het communisme heeft uitgesproken. Zijn roodgekleurde sympathie dateert uit de tijd dat alle verlangen en verzet via de clandestiene communistische partij verliep. 

De in 1922 geboren Saramago kreeg vooral bekendheid in binnen- en buitenland na de verschijning van zijn roman "Memoriaal van het klooster", in 1982. Vorige week was hij in Amsterdam en Antwerpen om er een van zijn andere romans te promoten: "De stad der blinden", dat in 1995 in het Portugees uitkwam. 

Op zich is het een opmerkelijk boek, "De stad der blinden". Een roman met een gespierd thema. In de vorm van een allegorie. Het begint allemaal met een rij auto's die voor het rode verkeerslicht wachten. Als het op groen springt, trekt de eerste auto niet op. De bestuurder ziet opeens een melkachtig wit voor zijn ogen. Van het ene op het andere moment is hij blind geworden. 

Binnen een mum van tijd zien veel inwoners van Lissabon (de plaats van handeling) niets meer. De regering besluit het epidemische en naar het zich laat aanzien besmettelijke gezichtsverlies aan te pakken en de blinden te interneren. In een kazerneachtig hospitaal worden ze in quarantaine gezet. Binnen de hekken van het gebouw spelen zich spoedig de gruwelijkste taferelen af. Met gebeurtenissen die je in elk concentratiekamp zou kunnen aantreffen. Tegenover elkaar kennen de blinden geen mededogen en genade. Als het erom gaat eten te bemachtigen, gaan ook zij over lijken. De mens heeft hier zijn nulpunt bereikt. 

Cultuurpessimist
Opmerkelijk genoeg is er een ziende in het land van de blinden, en dat is de vrouw van de oogarts. Zij leidt haar kudde blinden en door haar ogen ziet de lezer een waar slagveld op het netvlies verschijnen. De cultuurpessimist Saramago laat via deze vrouw zijn blik glijden over de grenzen van de menselijkheid, over goed en kwaad. In blinde ballingschap komen de oerdriften naar boven en verdwijnt elk wederzijds respect. De vrouw van de oogarts realiseert zich dat: "Ze zou zelf blind moeten worden om te begrijpen dat een mens aan alles went, vooral als hij geen mens meer is, en zelfs als hij nog geen mens is". Huilen en treuren over de verdorven aard leidt tot niets. "Wat hebben tranen voor zin als de wereld iedere zin verloren heeft". "We zijn blind omdat we dood zijn, of anders gezegd, we zijn dood omdat we blind zijn". 

De uitkomst van Saramago's allegorie biedt geen uitzicht. Als ten slotte de blinden een voor een het zicht terugkrijgen, vraagt de vrouw van de oogarts zich af waarom. "Ik denk dat we niet blind zijn geworden, ik denk dat we blind zijn, Blinden die zien, Blinden die ziende niet zien". 

Saramago laat niet na om nog even te wijzen op de blinde schrijver in het boek. Dat is het enige autobiografische element. "Door het geduld dat het schrijven van hem verlangt, wordt een schrijver uiteindelijk ook in het leven geduldig". En zijn taak: vragen stellen. "Ineens lijkt alles me belachelijk wat ik heb geschreven sinds wij blind zijn geworden". 

De Portugees laat in "De stad der blinden" zien hoe snel mensen degenereren. Het is een metafoor voor de wereld. Dit zijn wij. Daar houdt het bij de nihilist José Saramago dan ook echt op. Voor hem heeft de Anjerrevolutie van 1974, die de dictatuur voor de democratie inruilde, ten diepste niet bestaan. Om over hogere machten maar te zwijgen. 

N.a.v. "De stad der blinden", door José Saramago; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 1998; ISBN 90 290 5657 6; 304 blz.