Hij schittert in haar boekenkast. Bij elkaar wegen de twee goudglanzende banden bijna anderhalve kilo. Ike Cialona schudt in verwondering haar hoofd. In zes jaar tijd vertaalde zij de Italiaanse klassieker "Orlando Furioso" met uiterste precisie. Het resulteerde in de glorieuze comeback van een monumentaal epos. "Op het laatst ging ik steeds sneller omdat ik steeds beter werd. Maar ik was er ook ontzettend aan verslaafd". 

De "Orlando Furioso" is het opus magnum van de Italiaan Ludovico Ariosto (1474-1533), geboren in Reggio Emilia, jurist, filosoof en letterkundige. In 1503 trad Ariosto in dienst van kardinaal Ippolito I d'Este. Als hoveling vergezelde hij zijn heer en trad hij op als gezant. In zijn spaarzame vrije tijd leefde hij zich uit in de poëzie. Zo gebeurde het dat hij in 1516 de eerste versie van zijn "Orlando Furioso" (de Razende Roeland) liet drukken. Hij werd met één slag beroemd. Twee jaar later werd Ariosto hofdichter van de hertog van Ferrara, Alfonso I. Dat nam niet weg dat hij aan zijn "Orlando" bleef schaven en vijlen. In 1521 verscheen de tweede versie, in 1532 de derde. In de eeuw daarop was het boek een bestseller en werd het talloze malen herdrukt. 

Het uit bijna 40.000 versregels -verdeeld over 46 canti- bestaande renaissance-epos is als het ware een vervolg op het twaalfde-eeuwse "Chanson de Roland" en de Middelnederlandse "Historie van de vier Heemskinderen". De hoofdpersoon is de Franse ridder Orlando, een paladijn van keizer Karel de Grote. Hij verliest zijn verstand omdat de door hem verafgode heidense prinses Angelica zijn liefde niet beantwoordt. Een tweede plot is die van de liefde tussen de Moorse prins Ruggiero en de christelijke jonkvrouw Bradamante. Zij vallen elkaar ten slotte wel in de armen. 

Sicilië
In het Nederlandse taalgebied is de "Orlando Furioso" één keer vertaald, in proza, door Jan Jacobszoon Schipper in 1649. Moeilijke dingen liet Schipper gewoon weg als hem dat zo uitkwam. Op de drempel van de eenentwintigste eeuw maakte Ike Cialona een complete en nauwkeurige vertaling van het poëem, dat in een oplage van 6500 exemplaren verscheen en is verlucht met illustraties van de beroemde Fransman Gustave Doré (1832-1883). "Het blijkt dat de mensen het vooral kopen als een geschenk", weet mevrouw Cialona inmiddels. 

Cialona verbeterde Schipper op alle fronten. Roerend in haar koffie vertelt zij over haar levensopdracht. "Ik begon aan de "Orlando Furioso" omdat ik na een stressbaan als vertaler en tolk bij de televisie in de wao terechtkwam. In de wao mag je bijna niets bijverdienen. Ik zag mijn kans schoon en ging doen wat ik altijd al had gewild: poëzie vertalen. Het moest iets groots en diks worden, want daar had ik tijd voor". 

Altijd al had de "Orlando Furioso" op haar een onweerstaanbare aantrekkingskracht uitgeoefend. Toen "het lot" haar na haar gymnasiale opleiding naar Sicilië bracht, maakte ze niet alleen kennis met de toekomstige vader van haar dochter, maar ook met de Razende Roeland. Ze pakt een rinkelende ridderlijke marionet van de muur. Het is een geharnaste Razende Roeland. "Mijn ex-man en mijn zwagers konden prachtig voordragen. Ze hadden in die tijd geen televisie maar marionettentheaters waarin ze speelden van ridders die elkaar achterna zaten". 

Na haar scheiding trok Cialona met haar dochtertje naar Amsterdam en ging zij Italiaans studeren. "Daar kwam ik opnieuw met dit werk in aanraking, maar dan met een gekuiste versie. Er zit vrij veel erotiek in hoor, maar dan mooie en elegante erotiek en niet van die platvloerse". Op momenten dat zij poëzie dacht te gaan vertalen, kwam ze telkens op de "Orlando Furioso" terecht. Vrienden juichten haar onderneming toe. Ze weifelde echter lang en ging te rade bij de Engelse vertaling, ook door een vrouw gemaakt. "Zij had het helemaal in haar eentje gedaan, dus waarom ik niet?" 

Perfectionist
Ze probeerde één canto en nog één. Met stemverheffing: "Het ging zó heerlijk en het werd zó leuk. Toen heb ik er ruchtbaarheid aan gegeven en kwam er een uitgever op af. Dat leidde uiteindelijk tot een gentleman's agreement met Querido. We zouden wel zien wanneer het af zou zijn. Op het laatst ging ik natuurlijk steeds sneller omdat ik steeds beter werd, maar ik was er ook ontzettend aan verslaafd. Zo'n epos gaat in je bloed zitten. Ik werkte er heel hard aan. Zes jaar is helemaal niet lang, hoor. Ariosto zelf deed dertig jaar over de "Orlando Furioso". Hij had een heel druk leven. Hij moest op zijn paard naar allerlei steden om te bemiddelen bij dreigende conflicten. Hij had bijna nooit tijd. Ik snap niet dat hij dat heeft kunnen doen. 

Ik heb de vertaling zeven keer herzien. Eerst zes keer uit mezelf en de laatste keer op advies van de uitgever met behulp van een geniale studente middeleeuwse geschiedenis. Ik bleef maar herzien. Op het laatst moest de uitgever het manuscript uit mijn vingers rukken. Ik kreeg er zo'n naar gevoel van dat het nog niet perfect was. Ik ben een ontzettende perfectionist. Ik ging er bijna van huilen. Met Kerst moest ik de noten nog schrijven en lag dit huis vol met drukproeven. Ik was helemaal over mijn toeren. Ik stofzuigde niet meer, ik kookte niet meer, ik ging bijna nergens meer naar toe. Wat vreselijk om perfectionist te zijn, zei ik tegen mijn uitgever, waarop hij antwoordde dat ik dit werk niet had kunnen vertalen als ik geen perfectionist was geweest. Toen was ik weer getroost. Ze brachten me ook sinaasappels als ze dachten dat ik verkouden werd. Want ik mocht er natuurlijk niet onderdoor gaan. Daarna heb ik het van me afgezet. Ik denk nooit meer dat ik er nog wat aan moet veranderen. Af is af. Plotseling was ik genezen, het kind was geboren".
Je wist je gebonden aan metriek en taalkeuze. Staand en slepend rijm. 

"Het woord zegt het zelf. Slepend zijn twee lettergrepen, men noemt dat ook vrouwelijk rijm. Dat zijn alle tweelettergrepige woorden, waarvan de nadruk op de eerste ligt: slepen, strijden, streven, leven. Staand is één lettergreep: staand, gaand, maand, gaand. In het Italiaans heb je bijna alleen vrouwelijk, slepend rijm en in het Engels nagenoeg alleen staand rijm. Bij het Nederlands is het de traditie slepend en staand af te wisselen. Dat heb ik ook gedaan. Voordat ik begon, heb ik bedacht hoe ik het moest doen. Het zijn achtregelige strofen, dus ik kon bijvoorbeeld beginnen met mannelijk en eindigen met mannelijk. Als je eenmaal hebt gekozen, moet je je eraan houden. Dus koos ik voor beginnen met vrouwelijk, omdat ik dat erg poëtisch vind, en eindig ik ook met vrouwelijk rijm". 

Vrolijk
"Ik heb geen enkel modern woord gebruikt. Ook geen Indische woorden. Ik heb getracht mooie oude woorden te gebruiken. Als ik oude woorden gebruik die heel onbekend zijn bij de Nederlander, heb ik alleen maar die gebruikt die in de Van Dale staan. Wie het boek leest en een raar woord zoals halsberg (kuras) ontdekt, kan dat in de Van Dale opzoeken. Het Nederlands is rijker dan we vaak veronderstellen. Ik heb niet archaïsch vertaald. Nee, het moest het midden houden, het moest lezen als hedendaags Nederlands. En het leest vrolijk. Als ik soms in de put zat of gedeprimeerd was, ging ik mezelf eruit voorlezen. Om mezelf te inspireren". 

Had Ariosto een doel voor ogen met de "Orlando Furioso"?
Zwijgt even. "Zijn doel was lering en vermaak. Alle denkbeelden die hij had en kwijt wilde, heeft hij in dit boek verwerkt. Hij was bijvoorbeeld tegen de uitvinding van het vuurwapen. In die tijd was dat net uitgevonden. Hertog Alfonso I van Ferrara had vier kanonnen waar hij bijzonder trots op was. Van brons gegoten, ze hadden namen. Eén kanon heette Julia. Julia was gemaakt van brons van een standbeeld dat Michelangelo had gemaakt van paus Julius. Omdat Ferrara oorlog voerde tegen paus Julius, hebben ze dat standbeeld van de destijds nog niet beroemde Michelangelo gewoon even omgesmolten en er een kanon van gemaakt. Veelzeggend is dat Orlando het geweer in de zee werpt, hij vindt het een onridderlijk wapen, en Ariosto vindt dat ook. Een strijd hoorde ridderlijk te zijn. Je liet het wel uit je hoofd zomaar een weerloos iemand dood te schieten met een geweer. 

Verder was Ariosto een groot bewonderaar van de vrouw. Het was een hoofse tijd, de Renaissance. De "Orlando Furioso" is ook een hoofse roman waarin ridderdom en vrouwen worden verheerlijkt. Ariosto wilde de mensheid in de renaissancetijd -waarin toch veel oorlog en narigheid heerste- opvoeden tot het schonere, zodat men meer waarde ging hechten aan de liefde en de trouw. Daarom laste hij veertien novellen in die alle over ontrouw en verraad handelen - om het verschil tussen goed en kwaad te benadrukken". 

Maan
Persoonlijk raakte Ike Cialona het meest geboeid door de reis naar de maan in canto 34. Orlando wordt waanzinnig omdat God het heeft bevolen. De paladijn heeft de taak te strijden voor het christendom, om aan de zijde van Karel de Grote de moren terug te dringen. Maar Orlando vergeet dat helemaal omdat hij smoorverliefd is geworden op een heidense prinses. Dus besluit God hem drie maanden gek te maken, zoals Nebukadnezar in de Bijbel zeven jaar gek was. Zo moet Orlando drie maanden als een dier leven. Hij rent bloot rond en is te vies geworden om aan te zien. Hij raast als een blind dier door Europa. 

Zonder dat Orlando ervan afweet, stuurt God Orlando's vriend Astolfo naar de maan. Op de maan liggen alle dingen die de mens op aarde verloor, zoals liefde, eer, trouw, onvervulde verlangens en opgezonden gebeden. Astolfo vindt er bijvoorbeeld "zijn verspilde dagen en de daden die hij loos bedreven had". Met de hem eigen fantasie situeert Ariosto op de maan een berg flessen en kruiken waar het verstand van de mensen in zit. Op een ampul staat "Orlando's Rede". Die mag Astolfo meenemen naar de aarde. In canto 39 ontmoet Astolfo Orlando weer. Hij houdt hem de kruik onder de neus en dan floept het vernuft weer terug in de schedel van de razende Roeland. "Zo keert de rede naar zijn hersenpan". Orlando wordt wakker en vraagt waarom hij poedelnaakt met touwen is gebonden. Hij gaat dan weer vechten voor zijn keizer. 

Ariosto besluit niet met een happy end voor Orlando en Angelica, want Angelica was een heidense prinses, vertelt de vertaalster. "Dat kon nooit goed gaan. Daarentegen eindigt hij met het huwelijk van Ruggiero en Bradamante, nadat ze elkaar na allerlei avonturen hebben gevonden. Dat moet ook, want uit het paar Ruggiero en Bradamante -Ruggiero wordt christen omwille van Bradamante- worden de voorouders van de hertog van Ferrara geboren. Ariosto bedacht eerst een fictieve stamboom, waarna hij ergens rond 1200 inhaakte op de echte stamboom. Op die manier verheerlijkte hij zijn hertog, wiens gade de beruchte Lucrezia Borgia was. En hij, Ariosto, las voor aan dat hof. Na het eten. Rond het haardvuur". 

Leuk dom
Wat is Orlando in die zes jaar voor je gaan betekenen?
"Ik ben onder zijn bekoring geraakt omdat-ie zo leuk dom is. Omdat hij voor de liefde alles over heeft. Dat getuigt van een uiterst menselijk ridderschap. In vroegere ridderliteratuur was hij streng en een beetje lelijk. Hij kon nooit een vrouw krijgen. Ariosto tekent hem zo menselijk. Hij kan prachtig treuren, bomen uit de grond rukken en rotsen in stukken hakken". 

U moest veel weten van de Bijbel.
"Ik heb nog nooit zo veel in de Bijbel gelezen als tijdens deze vertaling. Ariosto verwijst veelvuldig naar bijbelse episoden. Behalve op de Bijbel baseert hij zich op de Ilias en de Odyssee van Homerus, op de Aeneis van Vergilius en op de Metamorfosen van Ovidius. Daarbij las hij graag reisverhalen van ontdekkingsreizigers". 

Advies hoe dit enorme epos te lezen?
Resoluut: "Eén canto per keer. Rustigjes aan. De lezers moeten zich niet haasten. Ze mogen er best een jaar over doen. Dat is een canto per week. Dan raken ze er vanzelf aan verslingerd. Het is een ont-zet-tend leuk boek voor een leesclub. En dit boek bestaat al zo lang - en is al zó lang gelezen gebleven dat ze zich niet opeens allemaal hoeven te haasten. Het moet een plezier blijven. En als al die gevechten vervelen, mogen ze best wat overslaan". 

Mede n.a.v. "Orlando furioso/De razende Roeland", door Ludovico Ariosto; Nederlandse vertaling in verzen door Ike Cialona met alle prenten van Gustave Doré. Twee delen, gebonden met stofomslag in cassette; uitg. Athenaeum/Polak&Van Gennep (Querido), Amsterdam, 1998; ISBN 90 253 0213 0; 1783 blz.