"Kringen in een bos" heet de tweede roman van de Zuid-Afrikaanse schrijfster Dalene Matthee. Haar hoofdpersoon, Saul Barnard, loopt in kringen steeds dieper het Bos in, waaruit hij had willen vluchten. Meeslepend beschrijft Matthee de strijd die Saul te voeren heeft tegen anderen en met zichzelf. 

Saul Barnard wil ontsnappen aan het uitzichtloze leventje van arme houthakker in het Zuid-Afrikaanse Knysna-bos, waar hij geboren is. Wanneer het zeilschip (het verhaal speelt zich af tussen 1860 en 1889) dat hem weg zal voeren bijna afvaart, hoort hij dat de voornaamste olifant van het Bos, Oupoot, het kind van zijn broer Jozef heeft verpletterd. Liever nog dan dat anderen Oupoot doden, wil híj die taak op zich nemen, omdat hij vindt dat dat met respect voor het dier moet gebeuren. In de kleine week waarin de jacht afgerond moet zijn, loopt hij in kringen steeds dieper het Bos in waaruit hij had willen vluchten. 

"Kringen in een bos" is de tweede roman van de schrijfster Dalene Matthee die onlangs bij uitgever De Groot Goudriaan uitkwam. Haar eerste boek, "Fiela's kind", speelt zich af in hetzelfde Knysna-bos en beschrijft de verborgen afkomst van een blank jongetje dat opgevoed wordt door de zwarte Fiela. In "Kringen in een bos" gaat het om de strijd die Saul te voeren heeft tegen anderen en met zichzelf. 

Verrader
Als jongen van 14 jaar wordt hij door zijn vader Joram -de man die zijn trekzaag recht door het dikste blok kalanderhout kan halen- als volwassen beschouwd en moet hij meehelpen bomen kappen. Maar Saul is anders dan zijn oudere broer Jozef, die zonder problemen de platgetreden bospaadjes volgt. Saul begint na te denken en raakt in verwarring als aloude verklaringen niet meer kloppen. Hij voelt zich "alsof je tegelijkertijd in twee verschillende bomen zit" (blz. 33). Saul accepteert niet dat alles gaat zoals het altijd al ging: dat de houthakkers te weinig uitbetaald krijgen door de Engelse houthandelaren, dat iedereen maar raak kapt ondanks de waarschuwingen van een boswachter, dat de woudolifanten geschoten worden alleen om hun kostbare ivoor. 

De ruzie tussen de jongen en zijn vader loopt steeds hoger op. Wanneer Saul Joram verwijt dat hij niet meer dan een blanke slaaf van de Engelsen is, verbant die hem uit zijn ploeg. Saul gaat in het dorp voor houthandela ar MacDonald werken en wordt daar verliefd op diens natuurlijk volslagen onbereikbare dochter Kate. Voor Kate is Saul een soort sprookjesfiguur uit het geheimzinnige Bos waar je échte olifanten kunt zien. Voor zijn familieleden is hij een verrader, die ze overal de schuld van geven als ze een boete krijgen voor gesmokkeld ivoor. 

Olifant
Dan wordt er goud gevonden in het gebied. Van alle kanten stromen gelukzoekers toe, die zonder enig respect door het Bos banjeren. Ook Saul vindt goud, en evenals bij de uitbetaling van het hout schrijnt de willekeur. De overheid heeft namelijk bepaald dat houthakkers die goud delven hun kapvergunning kwijtraken en Joram vraagt Saul daarom te ontkennen dat hij een Barnard is en zo zijn vader te loochenen. Steeds vastomlijnder worden Sauls plannen om het Bos te verlaten en de vrijheid te zoeken in Engeland.
De beschreven onrechtvaardigheid, de vader die zijn os moet verkopen; het doet onwillekeurig denken aan een ander (koloniaal) boek uit dezelfde tijd: de Max Havelaar van Multatuli. Toch is de boodschap denk ik fundamenteel anders.
De hoofdpersoon is, als hij in het Bos naar Oupoot zoekt, eigenlijk op zoek naar zichzelf: "Even later loopt Saul Barnard het Bos in met een gevoel alsof hij achteruit zichzelf in loopt" (blz. 9). Hij heeft het gevoel dat hij door de olifant terug wordt gelokt naar de plekken waarvan hij al afscheid had genomen, zodat hij verplicht wordt zijn keuze het Bos definitief te verlaten te heroverwegen. 

En uiteindelijk, aan het einde van vier dagen, blijkt dat hij zijn broer Jozef terug wil vinden, die de opdracht heeft gegeven Oupoot neer te schieten. Als hij Jozef uit kan leggen dat de oudste olifant van het Bos niet de moordenaar is van zijn zoon, zal hij hem misschien ook uit kunnen leggen dat de bosbewoners Saul altijd ten onrechte als een verrader hebben gezien. 

Verantwoordelijkheid
In het boek wisselen het heden en Sauls herinneringen in de vorm van talloze flashbacks elkaar voortdurend af. Daarin blijkt Oupoot op cruciale momenten steeds op de achtergrond van Sauls bestaan aanwezig als een soort beschermer, of zoals de kleurling Maska het verwoordt: als een dierenbroeder. Maska verwijt Saul dat hij wegloopt voor zijn verantwoordelijkheid, dat hij zijn "broeders hoeder" niet wil zijn. Dat is het keerpunt voor Saul Barnard, dan is de cirkel rond. 

Dalene Matthee is erin geslaagd een roman te schrijven waarin het verhaal je ademloos meesleept het donkere Bos in. Daarbij krijgt het geloof, maar ook het bijgeloof, van de Afrikaners uit het Bos een levende, vanzelfsprekende plaats. In beeldende stijl, die in de vertaling uit het Zuid-Afrikaans toch niet geheel verloren is gegaan, speelt de auteur met symbolen en vragen die iedereen aangaan.
Iedereen moet immers groot worden en verantwoordelijkheid durven dragen. 

N.a.v. "Kringen in een bos", door Dalene Matthee; uitg. De Groot Goudriaan, Kampen, 1999; ISBN 90 6140 639 0; 374 blz.