"De thuiskomst" van Bernhard Schlink is een virtuoos vertelde roman, en toch is er iets wat niet bevredigt. De vaagheid van de hoofdfiguur, zijn passiviteit en de contourloosheid van zijn gevoelens en gedachten worden hinderlijk.

De Duitse schrijver Bernhard Schlink (1944) is rechter en hoogleraar in Berlijn. Zijn roman "De voorlezer" verscheen in 1995 en werd een mondiaal verkoopsucces. De roman vertelt over de vijftienjarige Michael Berg, die door de veel oudere tramconductrice Hanna seksueel wordt ingewijd. Michael verloochent Hanna tegenover zijn vrienden en laadt daardoor schuld op zich. Hanna draagt een schuld met zich mee die geheel andere proporties heeft. Zij was kampbewaarster tijdens het Derde Rijk en heeft tijdens de nadagen van de oorlog een groep vrouwen in een kerk laten verbranden.

Zowel in "De voorlezer" als in de nieuwe roman "De thuiskomst" vinden we twee rode draden die de afzonderlijke gebeurtenissen aaneenrijgen. De twee rode draden leggen ieder een geheel verschillende weg af. Onderwijl dagen ze elkaar uit.

Droom
De eerste rode draad is de zoektocht van de tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren Peter Debauer naar een Duitse soldaat die uit Siberië terugkeert naar Duitsland en bij het weerzien met zijn vrouw voor een verrassing komt te staan. Het verhaal van de soldaat las Peter als jongen bij zijn grootouders in Zwitserland. Voor de noodzakelijke bijverdiensten herschreven en corrigeerden zij elke avond goedkope romannetjes. Peter mag op de achterkant van de drukproeven tekenen, als hij de voor volwassenen bestemde voorkant maar ongezien laat. Dat lukt hem niet en zo komt hij via de verboden voorkant in aanraking met de geschiedenis van een Duitse soldaat, een geschiedenis waaraan het slot ontbreekt.

In de fragmentarische roman gaat de soldaat naar het adres waar zijn vrouw woont. Hij neemt exact de details van de gevel van het betreffende huis waar en beschrijft ook de omgeving van net huis. Peter Debauer herkent het beschreven huis pas in zijn droom. De droom laat de stukjes ervaring en de delen van de roman in elkaar passen. Peter weet dat het om het huis Kleinmeyerstrasse 38 in een stad aan de Neckar gaat. Hij wil achter de identiteit van de man komen die volgens Peters intuïtie in de roman zijn eigen leven heeft beschreven. De zoektocht levert zowel informatie over deze intrigerende schrijver op als over de Zwitserse jongeman Johann Debauer.

Deze Johann Debauer is zijn vader. Peter lijkt op hem, maar heeft hem niet gekend. De ene ontrafeling volgt op de andere, totdat de beide figuren, de schrijver van de roman en de vader, een en dezelfde persoon blijken te zijn. Moeder Ella Graf heeft Peter permanent voorgelogen over haar verhouding met zijn vader. Om de zaak nog mysterieuzer te maken, krijgt Peter Debauer als redacteur op een uitgeverij een boek ter beoordeling toegestuurd dat geschreven is door de Amerikaan John De Baur, "The Odyssey of Law". Nu valt het kwartje helemaal. Deze Amerikaanse hoogleraar in de politieke wetenschap moet Peters vader zijn en kan niet anders dan de auteur zijn van de roman zonder einde. Daarin speelt de naar huis terugkerende Odysseus als beeld voor de soldaat namelijk een overheersende rol. Elke Duitse soldaat die uit Russische krijgsgevangenschap terugkeerde, was een soort Odysseus die maar moest afwachten of Penelope hem trouw was gebleven.

Ontmaskeren
De tweede rode draad kronkelt rond de eerste. Dat is de draad van de beschouwing van het leven, van het nadenken over het doel van het bestaan en in het bijzonder over goed en kwaad. Johann Debauer was op school, zo vertelt een kameraad aan Peter, een ongrijpbare figuur die de menselijkheid opofferde aan zijn bevlogen ideaal van een "aristocratie van de prestatie", van het "totale engagement." Hij vertrok uit Zwitserland en ging naar nazi-Duitsland. Wat hij daar deed, laat zich raden. Hij vocht aan Duitse kant tegen de Russen en ontmoette in Silezië Ella Graf, met wie hij een intieme verhouding begon. Daaruit is Peter geboren.

Peter besluit zijn vader in New York te observeren zonder dat deze door heeft wie hij in deze buitengewoon geïnteresseerde, geestelijk rijpe student voor zich heeft. Het doel van Peters reis is het overbluffen, ontmaskeren en in zijn macht krijgen van John De Baur. Deze geleerde, die zijn verleden overboord heeft gekieperd, leeft bij de gratie van het zogenaamde deconstructivisme. Hij verkondigt op college dat er geen werkelijkheid en geen absolute waarheid is. Wat wij, aldus De Baur, als werkelijkheid beleven, zijn teksten, en wat wij als teksten beschouwen, zijn slechts interpretaties. De geschiedenis heeft geen doel en wordt niet bestierd door een instantie die de gerechtigheid belichaamt. Wij doen alsof in werkelijkheid goed en kwaad bestaan en alsof waarheid en leugen van elkaar te onderscheiden zijn.

Voordat Peter Debauer de ultieme confrontatie met de aartsmanipulator John De Baur aangaat, keert hij terug naar Duitsland, waar hij zich nu voorgoed met zijn geliefde Barbara verbindt.

Het slot van de roman heeft een ongemakkelijke uitwerking op de lezer. Eigent Peter zich hier de filosofie van John De Baur toe? Of mogen wij er als lezers een ander slot aan vastplakken? Zoals met "De voorlezer" weet Schlink een gevoel van onbehagen bij de lezer achter te laten.

Schuld
"De thuiskomst" is een virtuoos vertelde roman. Wanneer de mate van integratie van de bouwstenen van een roman bepalend is voor de kwaliteit ervan, verdient de roman alle lof. En toch is er iets wat niet echt bevredigend is. Dat is Peter Debauer in de eerste plaats, en dat is zijn leugenachtige moeder in de tweede plaats.

Afgezien van een bepaalde mate van overgeconstrueerdheid -die mij noopte om uitvoerig het verloop van de handeling na te trekken- zijn het vooral de vaagheid van de hoofdfiguur, de passiviteit van zijn doen en laten en de contourloosheid van zijn gevoelens en gedachten die hinderlijk worden. Peters innerlijke drang om de roman -die de roman van zijn levensbegin vormt- te kunnen voltooien, komt niet overeen met zijn apathie op andere momenten. Zijn vreemde onaandoenlijkheid staat de climax van de roman in de weg. Wat een prachtig woordgevecht over waarheid en goedheid had de botsing van zoon Peter Debauer met vader John De Baur in New York niet kunnen worden.

Nu gaat Peter voortijdig terug naar Europa, omdat hij tegen de filosofische slinksheden van zijn vader niet is opgewassen. En wat zijn moeder betreft: hij is simpelweg bang voor haar uitvallen. Daarom komt het in deze roman ook niet tot een fundamentele bezinning op de schuldigheid van de mens, zoals dat in "De voorlezer" wel het geval is. "De thuiskomst" is een boeiende roman waarin de verteller helaas te vaak op de rem gaat staan.

N.a.v. "De thuiskomst", door Bernhard Schlink; uit het Duits vertaald door W. Hansen; uitg. Cossee, Amsterdam, 2006; ISBN 90 5936 1032; 301 blz.