Maar weinig bibliotheek- en boekwinkelbezoekers zal het zijn ontgaan. Na maart, april en mei is het weer volop juni; de Maand van het Spannende Boek. Lugubere en moorddadige titels grijnzen je tegemoet, bijeengebracht op speciale tafeltjes. Of -opvallender nog- in aparte ruimtes achter de winkelruit. Wat moet je ermee aan? 

De Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) heeft de gewoonte in juni een thrillerauteur op het schild te heffen. Zijn werk wordt in de schijnwerpers gezet; klanten krijgen een van zijn hand verschenen boekje cadeau.
Natuurlijk moet het werk van zo'n crime writer evengoed aan de man worden gebracht. Geen van de prijzen of onderscheidingen die hij ontving, wordt dan ook verzwegen. Minstens zo belangrijk is dat op de achterflap het belang en de diepere betekenis van zijn werk worden onderstreept; in de stilzwijgende veronderstelling dat bij een thriller van een diepere betekenis sprake kan zijn. 

Niet voor het eerst viel ook nu de keus van de CPNB op een buitenlander: Ian Rankin, een Schotse thrillerauteur. Hij belandt in de schijnwerpers met een vuistdikke roman die in de Nederlandse vertaling "De rechtelozen" heet. Ter gelegenheid van de Maand van het Spannende Boek schreef hij het geschenkboekje "Schuld en boete". 

Vorig jaar kon Nederland mede dankzij een initiatief van de Stichting Nationale Pocketweek (NPW) al massaal kennismaken met Henning Mankell, een beurtelings in Zweden en Mozambique woonachtige en werkzame schrijver-regisseur. In een tijdsbestek van nog geen tien jaar schreef deze Scandinaviër acht vuistdikke romans waarin de hoofdrol is weggelegd voor een Zweedse politie-inspecteur. Het succes van deze reeks was ongekend; in een decennium gingen er van zijn boeken wereldwijd niet minder dan 25 miljoen exemplaren over de toonbank. 

Onvoorspelbaar
Dergelijke verkoopcijfers schreeuwen om een verklaring. Inmiddels hebben cultuurjournalisten en literatuursociologen daarvoor suggesties aangedragen: Mankell werd een succes omdat hij afziet van de voor veel thrillers zo voorspelbare aanpak: een moord, een rechercheur, een verdachte, een arrestatie, een verhoor, een impasse, een toevallige getuige, een onverwachte wending, een nieuwe verdachte, een bekentenis en het slot. 

In een interview over zijn stijl en aanpak zei Mankell de misdaadroman als spiegel voor de werkelijkheid te willen gebruiken. "Dat is overigens een heel oud literair gebruik. Er wordt vaak gezegd dat de misdaadroman pas halverwege de 19e eeuw in het leven is geroepen. Dat is onjuist, omdat hij tot de oude Grieken terug te voeren is. Zij begrepen al dat je de tegenstrijdigheden in de maatschappij aan het licht kunt brengen door middel van de spiegel van de misdaad. In die traditie werk ik, want het is volgens mij een uiterst efficiënte manier om de maatschappij aan de orde te stellen." 

Daar zit wat in. Waar nogal wat thrillerauteurs er vooral op uit zijn van een moord een vlot leesbaar legpuzzeltje te maken, gaat bij Mankell de westerse samenleving op de snijtafel. De inspecteur in zijn verhalen loopt bij het oplossen van delicten aan tegen de grote maatschappelijke kwesties van onze tijd: vereenzaming en het bestaan van een weerbarstige, vaak onzichtbare groep van potentiële delinquenten met een psychiatrische stoornis waar niemand grip op heeft, racisme, migratie en integratie, globalisering en het verlies van de nationale identiteit, hebzucht en gebrek aan moreel besef in de internationale zakenwereld, internetcriminaliteit, getto- en achterbuurtvorming in de grote steden. 
Aan het eind van elk boek rijst de verbijstering: hoe kan het dat ook zo'n als stabiel en geïsoleerd bekendstaande samenleving als Zweden is verworden tot een dolend, angstig land?
 
Meer diepgang
Het stormachtige succes van Mankell staat niet op zichzelf. Meerdere thrillerauteurs, ook in Nederland, zien kans actuele, maatschappelijke kwesties in hun thrillerverhalen te verwerken. De Amsterdamse advocaat Ed. Lietaert Peerbolte, schrijvend onder het pseudoniem van Ed. Sanders, publiceerde vorig jaar, dus ver voor het verschijnen van de Endstratapes, "De zoon van Sint Petersburg". Daarin analyseert hij de vermenging tussen de vastgoedwereld, de zware criminaliteit en de legale bovenwereld dermate knap dat de lezer bijna moet concluderen dat ook hij tot over zijn oren in de bende van misdadiger Holleeder zit. 

NRC Handelsbladredacteur Roel Janssen vierde triomfen met romans waarin met veel kennis van zaken de angstaanjagende ontwikkelingen op het gebied van kloontechnieken, stamcelonderzoek en ivf-bevruchting en de geruisloze, maar niet minder stormachtige opkomst van China worden beschreven en geanalyseerd. 

Henk Apotheker publiceerde enkele jaren terug "De Turkenflat", waarin een allochtoon meisje op tragische wijze verongelukt. Haar raadselachtige dood stuwt de spanning tussen oud- en nieuwkomers in een oude volksbuurt tot grote hoogten; een spanning die pas na het bekend worden van de ware toedracht luwt. 

Het genre thriller heeft de afgelopen jaren dus best iets aan diversiteit en diepgang gewonnen. Naast de flinterdunne verhaaltjes zijn er nu ook diepgravender, goed gedocumenteerde uitgaven die in elk geval ergens over gaan. De vraag is dus of de CPNB dit jaar het oog heeft laten vallen op Rankin omdat ook hij in deze categorie is onder te brengen. Wie is Rankin en welke school vertegenwoordigt hij? 

Even angstaanjagend
Rankin studeerde letteren aan de universiteit van Edinburgh en wijdde zich na een bestaan als journalist bij een hifi- en muziekblad fulltime aan het schrijven van thrillers. Het verhaal in "De rechtelozen" draait om Stef Yurgii, een vermoorde asielzoeker.
Inspecteur John Rebus, die in elke roman van Rankin de hoofdrol speelt, moet uitzoeken wat er is gebeurd. Tegelijkertijd assisteert hij een bevriende collega-inspecteur, die werkt aan de zaak van het vermiste meisje Ishbel Jardine. De zoektocht voert beiden langs obscure panden in de achterbuurt van Edinburgh. 

Een van die panden, een nachtclub, is een knooppunt van ongerechtigheden. De eigenaar ervan, Stuart Bullen, blijkt een Ierse paramilitair opdracht te hebben gegeven tot de moord. In Edinburgh drijft hij een lucratieve vorm van mensenhandel. Yurgii moet het ontgelden, omdat hij Bullen hinderlijk voor de voeten loopt en met onthullingen dreigt. 

Bullen blijkt verder degene te zijn, die twee skeletten heeft neergelegd in een onderaardse gang waar veel van zijn illegale slachtoffers zich geregeld ophouden. Op die manier legt hij ze het zwijgen op. Lange tijd verdenkt Rebus de eigenaar van het café boven deze gang van betrokkenheid bij de mensensmokkel. Dat is niet zo; wel is de eigenaar, Ray Mangold geheten, degene met wie de vermiste Ishbel Jardine een nieuw leven heeft opgebouwd. 

Uit passie voor zijn nieuwe liefde besluit Mangold ook de man te wreken die -zo blijkt uit het verhaal- eerder de zus van Ishbel ontvoerde, verkrachtte en daarna doodde. Nog een moord dus, op de 430 pagina's die Rankin in de Nederlandse vertaling nodig heeft voor het vertellen van het verhaal. 

Voegt Rankin zich met deze thriller nu in "de Griekse traditie"? Helpt hij de lezer met "De rechtelozen" bij het doorgronden van de Schotse maatschappij? De CPNB is daar stellig van overtuigd. "De rechtelozen gaat over een samenleving waarin gemeenschappelijke waarden zijn ingeruild voor hebzucht, wantrouwen, geweld en exploitatie. Meer dan ooit neemt Rankin het moderne Schotland de maat; een land dat veel lijkt op het huidige, stuurloze Nederland." 

Die toevoeging is waarschijnlijk de rechtvaardiging om het boek in Nederland aan de man te brengen. Wie in het land van Marianne Vaatstra, Louis Sévèke en Willem Endstra de kluts dreigt kwijt te raken, kan, zo lijkt de gedachte, zich troosten met de wetenschap dat de wereld buiten Nederland in dit opzicht even angstaanjagend is. 

Inzicht
Toch is zo'n redenering wat al te makkelijk, want nog afgezien van het taalgebruik valt er op "De rechtelozen" wel het een en ander af te dingen. Gelukkig is dat ook recensenten niet ontgaan.
Het internetmagazine Vitaal roemde de actualiteit van Rankins thema, maar vond het verder "niet een ijzersterk Rebusverhaal." De gezaghebbende Detective & Thrillergids van weekblad Vrij Nederland sloot zich daarbij aan en sloot de recensie af met een sarcastisch "op naar het volgende deel." 

Zo'n negatieve kwalificatie geeft te denken. Niet iedere thrillerauteur die de wereld om zich heen met een roman inzichtelijk wil maken en tot de groten wordt gerekend, slaagt kennelijk in zijn opzet.
In het geval van "De rechtelozen" is de veronderstelling dan ook gerechtvaardigd dat een doorsneelezer eerder drukker is met het brengen van orde in de vier ingewikkelde zaken die Rankin opdist dan dat hij de lezer helpt de wereld om hem heen te overzien. Inderdaad: op naar het volgende deel, of beter gezegd: naar een roman -thriller of geen thriller- die daar wel in slaagt. 

Mede n.a.v. "De rechtelozen", door Ian Rankin; uitg. Luitingh, Amsterdam, 2006; ISBN 90 2455 4748; 430 blz.

"Schuld en boete", door Ian Rankin; uitg. Luitingh, Amsterdam, 2006; 90 5965 0328; 96 blz.