Willem Elsschot is een van de briljantste stilisten van de Nederlandse literatuur. Boeken als "Kaas", "Villa des Roses" en "Het dwaallicht" leveren daarvan het bewijs. Sinds 1957 is het "Verzameld werk" van Elsschot beschikbaar. Toch werd het tijd voor een nieuwe editie. Net als zijn voorganger een lijvig boekwerk, maar nu ook met leeslint, in cassette en knap geïllustreerd. 

Voor deze prachtige nieuwe uitgave van Elsschots werk in de Gouden Reeks betaal je natuurlijk wel een dikke prijs, maar dan heb je ook iets in handen. Wie aan zo'n "Verzameld werk" geen behoefte heeft, kan intussen prima terecht bij de reeks Salamander Klassiek, waarin voor een beperkte prijs een en ander van Elsschot is uitgegeven. Maar wanneer je eenmaal aan het rondneuzen bent in de boekhandel bij de letter E, maak je grote kans een rij blauwe ruggen aan te treffen waarop óók Elsschots naam staat: het zogenoemde "Volledig werk". Dit "Volledig werk" is van recente datum, net als het "Verzameld werk" in de Gouden Reekseditie. Hoe zit het nu precies? 

Als volgt. In de uitgave "Verzameld werk" van 1957 zaten fouten. Neerlandici ergerden zich daaraan en wilden een nieuwe, wetenschappelijk verantwoorde editie met goede tekstverklaringen en dergelijke. Deze verscheen tussen 2001 en 2005. De tekst van de recente Gouden Reeksuitgave van Elsschots "Verzameld werk" is gebaseerd op de verbeterde tekst zoals uitgegeven in het "Volledig werk". De echte Elsschotfans zullen natuurlijk het liefst de elf blauwe ruggen van het "Volledig werk" op de plank willen hebben, terwijl anderen genoeg hebben aan het dik 700 bladzijden tellende "Verzameld werk". 

Onopgemerkt debuut
Willem Elsschot werd geboren in 1882 in Antwerpen. Hij deed een opleiding op het terrein van handel en economie en was werkzaam in de zakenwereld van Parijs, Brussel en Rotterdam. Als adolescent reeds was hij op publicitair gebied actief. Zijn debuutroman, "Villa des Roses", verscheen in 1913. Deze roman en ook de daaropvolgende boeken bleven aanvankelijk onopgemerkt, totdat de mannen van tijdschrift Forum -Jan Greshoff, Eddy du Perron, Menno ter Braak- hem ontdekten. Hun loftuitingen waren de stoot naar bredere bekendheid. 

Momenteel heeft Elsschot een onaantastbare status. Hij geldt als een van de krachtigste stilisten van de twintigste eeuw, vergelijkbaar met prozaïsten zoals Nescio, A. Alberts en F. B. Hotz. Kenmerkend voor zijn proza is de kale rechttoe-rechtaanstijl. Elsschot vertelt met tempo en gebruikt geen overdaad aan woorden. In een paar zinnen kan hij een sfeer oproepen of een situatie schetsen. Als je Elsschot leest en hem leert waarderen, krijg je bijna vanzelf een hekel aan de wijdlopigheid van veel hedendaagse auteurs, die graag lang uitgesponnen zinnen fabriceren, kennelijk in de hoop daarmee literair interessant te zijn. De duidelijkste tegenvoeter van Elsschot is wat dit betreft ongetwijfeld de te veel bejubelde A. F. Th. van der Heijden. 

Elsschot schreef juist geen dikke boeken en dat heeft hij gemeen met de genoemde Nescio, Alberts en Hotz. Kort maar krachtig - en het treft als een mokerslag. Dat kan een pijnlijke klap zijn als Elsschots sombere levensvisie merkbaar is, maar het kan ook danig op de lachspieren werken, zoals in de novelle "Kaas". 

Raadsels
Elsschot schreef boeken die stem geven aan de raadsels achter het leven. Daarmee is de relevatie van zijn werk evident. Wat is een mens nu eigenlijk? Hoe kan het dat mensen steeds weer hopen op en verlangen naar een betere wereld, terwijl die er niet komt? Elsschot is opgegroeid in het rooms-katholieke België en wist precies hoe er vanuit godsdienstig oogpunt werd aangekeken tegen het doel van het menselijk leven: God eren en uitzien naar het hiernamaals. In bijvoorbeeld "Het dwaallicht" komt het godsdienstig perspectief ter sprake, maar daarbij wordt duidelijk dat het geloof in Elsschots werk niet fungeert als een wezenlijk houvast. Het is eerder een 'klaagmuur', een plaats waar de raadsels en de vragen scherp aan het licht komen. Het thema van "Het dwaallicht" -dat wel beschouwd wordt als het meesterwerk van Elsschot- is ook iets als "zoeken zonder te vinden". 

De ik-figuur is Laarmans, die in veel boeken van Elsschot figureert. Hij wil op een avond huiswaarts keren om daar zijn krantje te gaan lezen, als hij in contact komt met een drietal "rijstkakkers": Afghaanse matrozen van een schip dat in de Antwerpse haven voor anker ligt. Zij zijn op zoek naar een jonge vrouw, Maria Van Dam. Mogelijk met oneerbare plannen, dat vermoedt althans Laarmans, maar helemaal duidelijk is dat niet. 

Laarmans helpt de Afghanen met het zoeken naar het juiste adres. Maar het is niet alleen medelijden met de drie dolende Afghanen dat hem drijft. Het avontuur lokt hem. Een avontuur dat hem zal uittillen boven de sleur van zijn dagelijkse burgermansbestaan. Uiteindelijk is het zelfs zoiets als het zoeken naar de zin des levens, wat Laarmans voortdrijft. 

Maar hun lange zoektocht tot in de kleine uurtjes levert niet het gewenste resultaat op. Maria Van Dam is onvindbaar. Ongetroost keren de drie matrozen en ook Laarmans huiswaarts. Het verlangen is stukgelopen op de harde werkelijkheid. Een van de matrozen zegt over de onvindbare vrouw: "Maar zij is als een beeld dat men in 't water ziet. Als men het grijpen wil, is er niets. Of zoals de lichten in het moeras. Men kan ze nalopen, doch men achterhaalt ze niet." Laarmans moet terug naar zijn huis, "al is ook daar niets dat mij roept." Treurigheid troef dus - en toch ademt de slotzin van dit verhaal mogelijk nog iets meer dan ironie: "() laten wij niet wanhopen, want de wil des Heren is immers ondoorgrondelijk." 

Droom en daad
Er is in dit verhaal en ook in Elsschots hele werk een verscheurdheid merkbaar, die hijzelf kernachtig verwoordde in zijn gedicht "Het huwelijk": "() tussen droom en daad/ staan wetten in de weg en praktische bezwaren." Bij Elsschot krijgt dit inzicht nogal eens stem op een wrange, gekwelde toon. Maar dat neemt niet weg dat ook levensaanvaarding een onderdeel is van de thematiek. Elsschot is geen cynicus pur sang. Hij is een gekweld mens, die met zijn verhalen een poging doet het uit te houden in de uitzichtloosheid. 

N.a.v. "Verzameld werk", door Willem Elsschot; uitg. Athenaeum - Polak & Van Gennep; ISBN 90 253 1164 4; 852 blz.