Na enkele vingeroefeningen is nu de biografie verschenen van Hans Werkman over de schrijver J. K. van Eerbeek, pseudoniem voor Meindert Boss. Als er een is die voor zijn talloze activiteiten ten behoeve van de Nederlandse literatuur in het algemeen en de christelijke literatuur in het bijzonder een doctorstitel verdiend heeft, dan is het Hans Werkman wel. Als hij deze biografie niet als proefschrift had ingediend, had hij voor zijn 65e verjaardag dit jaar een eredoctoraat moeten krijgen.

"De haven uitgraven" is een bijzonder boek. Normaal moet in een proefschrift toch een stukje geleerdheidsvertoon geëtaleerd worden om te bewijzen dat men de wetenschappelijke problematiek die met het gekozen onderwerp samenhangt, ten volle beheerst en daar zo mogelijk zelfs een eigen nuancering, een andere interpretatie of een betere oplossing voor weet aan te dragen. Werkman is zich hiervan ook ten volle bewust geweest, maar hij beroept zich op S. Dresden die in zijn "De structuur van de biografie" (1956) al schreef dat de theoretische problemen rondom het schrijven van een biografie "eigenlijk door niemand behoorlijk zijn opgelost" en dat je best een uitstekende biografie kunt schrijven "zonder je een ogenblik met theorie bezig te houden." 

Dresden vond het daarom niet erg dat biografen meestal hun gang gaan zonder expliciete theoretische onderbouwing en zonder de "drie inleidende bladzijden omdat de promotor dat wil of omdat het netjes staat." De reflecties voltrokken zich, zegt Werkman, wel in hem als biograaf, maar werden zonder expliciete formulering in het boek zelf in de praktijk gebracht. Het proefschrift valt dan ook op door een uitermate grote leesbaarheid. Het is zelfs gewoonweg spannend! Ik heb geloof ik nog nooit een spannend proefschrift gelezen, maar dit is er een. Daarom opnieuw: een bijzonder boek. 

Jong-gereformeerden
Werkman was niet uit op een proefschrift, maar veel meer op een goed boek over Meindert Boss. Het resultaat mag er zijn. De schrijver, geboren in 1898 en overleden in 1937, was een van de belangrijkste christelijke auteurs tussen de beide wereldoorlogen. Werkman schrijft: "Deze biografie wil aantonen hoe onrechtvaardig het was, ook in het licht van de karakteristieken van Ter Braak en Rijnsdorp, dat Van Eerbeek na de Tweede Wereldoorlog werd bijgeschreven in het vergeetboek. Ik heb zijn naam daarin willen doorstrepen." 

Ik kan alleen maar hopen dat dit werkelijk zal gelukken, al heb ik niet veel illusies. Al te lang moest Van Eerbeek het doen met een handjevol lez ers, enkele ouderen en scholieren die via de boekenlijst van een reformatorische of vrijgemaakte school soms per ongeluk tegen een boek van Van Eerbeek opliepen. Alle pogingen om Van Eerbeek een groter leespubliek te bezorgen, zijn tot nu toe op niets uitgelopen. Maar ook niet eerder was er zo'n degelijke basis gelegd als dit boek om die waardering literair-historisch en biografisch te funderen. Ik hoop dus op een nieuwe kans, waarbij wel geldt: nu of nooit! 

Dat Werkman er een aantal jaren over gedaan heeft voor hij eindelijk aan de laatste bladzijde van zijn biografie toe was, is wel te begrijpen als we zien hoe gedetailleerd hij te werk is gegaan. Daarbij worden de jaren vóór Van Eerbeek zich als creatief schrijver presenteerde, bepaald niet vergeten. Werkman weet een buitengewoon helder beeld te schetsen van de familie Boss, van het gereformeerd-kuyperiaanse milieu waarin de schrijver opgroeide, van Zwolle als kleine provinciestad in het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, van het reilen en zeilen in het christelijk sanatorium voor tbc-patiënten Sonnevanck te Harderwijk, en van de gang van zaken in het Zwolse Huis van Bewaring, waar meester Boss een aantal jaren les gaf aan gedetineerden. 

Heel verhelderend is de beschrijving van de zogenaamde jong-gereformeerden, die opbotsten tegen de zelfverzekerdheid van een gearriveerd gereformeerdendom, een groepering waarbij de jonge Meindert Boss zich min of meer aansloot. Frappant vond ik de speurzin van Werkman ten aanzien van de preek van ds. K. J. Kapteyn, uitgesproken ter gelegenheid van de belijdenis door Meindert Boss en 76 andere gereformeerde jongeren in de Zwolse Plantagekerk op 11 april 1920. Werkman ontdekte dat het een tien jaar oude preek was, die slechts op één punt over de Eerste Wereldoorlog was heengetild door de toevoeging van een heel kritische passage over de jong-gereformeerden, die duidelijk op Meindert was gericht. 

Felheid
Bijzonder inzichtgevend vind ik in deze biografie de nadrukkelijke aandacht die gevraagd wordt voor het door Van Eerbeek geschreven werk. Altijd al is aangenomen dat veel van wat deze geschreven had een autobiografische achtergrond moest hebben, maar nu wordt het ook werkelijk aangetoond vanaf "Verhalen" tot "Asuncion. Het Spaansche Sprotje". Daarbij bracht de schrijver vrijwel altijd een verhulling aan, maar door het nauwkeurige onderzoek van de levensfeiten in deze biografie konden vele passages uit het werk nu op hun plaats vallen. 

In zijn korte leven heeft Van Eerbeek zich met ongewone felheid ingezet om een plaats te verwerven in de literatuur. Schrijven was voor hem een worstelen met de eigen levensproblemen en een zoeken naar een eigen manier van christenzijn en geloven zonder stichtelijkheid en vrome frasen. Tussen 1930 en 1937 heeft hij gepubliceerd, rusteloos experimenterend, bezig met de mens en zijn levensvragen, werkend aan een literatuur die iets liet zien van een christendom zonder christelijkheid. De spanning die dit voor de schrijver opriep en die hij op zijn lezers wist over te brengen, is in deze biografie met de kenmerkende titel "De haven uitgraven" weer volop aanwezig. Dat vind ik een grote verdienste. Daarom voor de derde keer: een bijzonder proefschrift! 

Bij zo'n bijzonder proefschrift behoort een prijs. Men zou geheel in stijl blijven als Hans Werkman voor deze biografie de Rijnsdorpprijs ontvangt. 

N.a.v. "De haven uitgraven. De wereld van J. K. van Eerbeek, schrijver (Meindert Boss 1898-1937)", door Hans Werkman; uitg. Verloren, Hilversum, 2004; ISBN 90 6550 821 x; 568 blz.