In Nederland kent vrijwel niemand de naam Wilhelm Gustloff. Mogelijk verandert dat door de onlangs gepubliceerde vertaling van de roman "Im Krebsgang" van de bekende Duitse schrijver Günter Grass (Danzig, 1927). Deze roman gaat zowel over de moord op Gustloff op 4 februari 1936 als over de ondergang van het naar deze nazi-martelaar vernoemde, met vluchtelingen afgeladen passagiersschip Wilhelm Gustloff op 30 januari 1945. 

In 1936 wist iedereen in Nederland wie Wilhelm Gustloff was. De kranten deden uitvoerig verslag van de rouwdienst voor Gustloff in zijn woonplaats, het Zwitserse Davos. De Nederlandse pers volgde ook nauwgezet het transport van het lichaam naar Gustloffs geboorteplaats Schwerin in Mecklenburg. Adolf Hitler greep de begrafenis aan om een vurige rede tegen de moordenaar David Frankfurter in het bijzonder en de "Joodse vijand" in het algemeen te houden. 

Misschien zou in het olympisch jaar 1936 de naam Gustloff weer spoedig vergeten zijn, ware het niet dat een politieke tekening naar aanleiding van de moord op Gustloff tot een officieel protest van de Duitse gezant leidde. In de SDAP-krant Het Volk van 15 februari 1936 verscheen een tekening van Peter van Reen als reactie op de woorden van Hitler aan Gustloffs graf dat de nationaal-socialisten nog nooit een politieke tegenstander hadden vermoord. Ik ontleen de bovenstaande informatie aan een artikel van Koos van Weringh in "De engelbewaarder. Winterboek" van het jaar 1979. Op basis van de processtukken laat Van Weringh zien op welke gronden de rechtbank Peter van Reen aanvankelijk veroordeelde voor de "belediging van een bevriend staatshoofd", terwijl uiteindelijk de Hoge Raad het vonnis vernietigde en daarbij het recht van de vrije karikatuur verdedigde. 

Vluchtelingen
Wilhelm Gustloff was een ijverige propagandist voor het nationaal-socialisme. Zijn activiteiten ten gunste van het Derde Rijk ontplooide hij in Zwitserland, waar hij om gezondheidsredenen domicilie had gekozen. Wat de in 1895 geboren Gustloff in Zwitserland uitvoerde, bleef niet onopgemerkt. Zijn bekendheid als nazi-activist was voor de Joodse David Frankfurter de aanleiding om hem in zijn huis in Davos met vier kogels te vermoorden. Wat volgde, was de verheffing van Wilhelm Gustloff tot nazi-martelaar. Ook met de uit Bielefeld afkomstige Horst Wessel was dat gebeurd. De nazi's richtten vanuit hun verlangen naar stenen megasymbolen in Schwerin een monument voor Gustloff op. Bovendien werd in 1936 op een Hamburgse werf de kiel gelegd voor een groot en luxueus passagiersschip dat de naam van de vermoorde zou dragen en onder het algemene motto "Kraft durch Freude" dienst zou gaan doen als recreatievaartuig voor de vermoeide arbeiders uit het Derde Rijk. 

Zowel met de naamgever als met het grote schip liep het slecht af. Op 30 januari 1945 torpedeerde een Russische onderzeeboot de Wilhelm Gustloff nadat het schip met vermoedelijk veel meer dan 7000 vluchtelingen aan boord, vooral vrouwen en kinderen, koers had gezet van het bedreigde Gotenhafen (Gdynia) naar het relatief veilige Kiel. Weinigen overleefden de lafhartige aanval. Wie niet met het schip naar de bodem van de Oostzee zonk, belandde in een ijzige zee en raakte bevangen door de vreselijke kou. Het vroor 17 graden op 30 januari 1945. 

Na de ondergang van nazi-Duitsland werd het stil rond het lot van de Wilhelm Gustloff. In West-Duitsland ontbrak de behoefte om deze nare episode uit een smadelijke tijd op te rakelen. In de DDR rustte een taboe op de ondergang van de Gustloff wegens de vriendschapsband met de socialistische broederstaat, de Sovjet-Unie. Wie had de kracht om advocaat te zijn van de doden van de Gustloff? Uiteindelijk is de gerenommeerde schrijver en Nobelprijswinnaar Günter Grass die advocaat geworden. 

Belast verleden
De roman "In krabbengang" is geen feitelijke reconstructie van een scheepsramp die ten slotte tot een historisch oordeel leidt. De titel omschrijft de structuur van de roman. Schijnbaar loopt de roman achteruit, doordat de verteller Paul Pokriefke steeds dichter bij het relaas van zijn moeder en daardoor bij zijn geboorte komt. Zijn geboorte begon immers al op de Gustloff, werd afgeremd door middel van injecties en vond ten slotte plaats op de hulp biedende torpedoboot tijdens de rampnacht. De kern is niet de terugblik en de reconstructie. In werkelijkheid begeeft de roman zich, net als kreeften dat doen, zijwaarts stappend naar voren. In wezen vinden er twee bewegingen plaats: achteruit en naar voren. Deze twee bewegingen vermengen zich met elkaar. 

Dat de journalist Paul Pokriefke over de ondergang van de Gustloff nadenkt en er aantekeningen over maakt, vindt zijn uiterlijke oorzaak in de druk die een oudere collega op hem uitoefent. Belangrijker is de innerlijke drang om deze dramatische gebeurtenis niet in de vergetelheid te laten wegzinken. Een zekere piëteit tegenover de slachtoffers speelt bij de zoektocht naar het verleden een rol. Een dieper motief ligt in de vraag hoe de Duitse geschiedenis te begrijpen valt, hoe in de wirwar van meningen en visies nochtans een hantering van het belaste verleden van Duitsland mogelijk is. 

Paul Pokriefke vertelt aan ons als lezers waarheden, maar geen onomstotelijke feiten. Dat er iets gruwelijks plaatsvond, staat vast, maar de schattingen van het aantal slachtoffers variëren van 7000 tot 11.000. Misschien is die onzekere schatting nog wel het ergste aan deze geschiedenis. De verteller en achter hem de verteller Grass zijn geïnteresseerd in de kijk op dat verleden. Hoe gaan mensen met de wetenschap van dat verleden om en hoe raken ze opnieuw thuis in een nieuwe normaliteit? 

De geschiedenis krijgt een vooraanstaande plaats in de motieven en gedachtespinsels van de betrokkenen. Deze betrokkenen zijn de ongehuwde moeder Tulla Pokriefke, de moordenaar David Frankfurter, de onderzeebootkapitein Alexander Marinesko, maar ook later geborenen, zoals Pauls zoon Konny en zijn internettegenstander David. Het verhaal van de Wilhelm Gustloff, inclusief de geschiedenis van de moord in Davos, ontaardt tot een geliefd onderwerp op een discussiesite van internet. Hier strijden neonazi's, ultralinkse marxisten en tussen beide extremen dolende geesten om de juiste invulling van de Duitse identiteit. 

Prikkeling
Paul Pokriefke kan het geharrewar over Wilhelm Gustloff niet afstandelijk aanhoren. Het is ook zijn verleden, en voor oma, respectievelijk moeder Tulla Pokriefke geldt hetzelfde. De vragen van de internetvechters komen daarom bij hen terug. Wat hebben zij aan de volgende generatie doorgegeven? Dat de schuld niet zo loodzwaar wordt dat zij nauwelijks nog te torsen valt, komt door de bijzondere vertelstijl. Dat is de stijl van de zijwaartse blik. Die blik opzij is geen afleiding van de hoofdzaak. De aandacht voor het detail, het vreemde en het absurde, is deel van de geschiedenis en van de manier waarop mensen met die geschiedenis kunnen leven. De beschrijving van Tulla's gedachten en observaties tijdens de eerste weeën op de Wilhelm Gustloff zijn daarvan een voorbeeld, evenals de bespiegelingen van de verteller over de vraag wie zijn vader kan zijn geweest. De manier van vertellen laat de woorden zegevieren over de feitelijke gebeurtenissen. Dat geeft een prikkeling aan de roman die zelfs iets met humor te maken heeft. Overigens zonder dat de verschrikkingen daarmee naar de achtergrond verdwijnen. 

"In krabbengang" is een boeiende roman die herkenbaar is als schepping van Günter Grass, de schrijver die met zijn eerste romans het oude Danzig in ieder geval literair gezien in leven heeft gehouden. Deze roman kan een verandering van Duitslands omgaan met het nazi-verleden markeren. Hoe die verandering eruit zal zien, durf ik niet exact te voorspellen. Ze heeft in ieder geval iets te maken met hernieuwde aandacht voor de miljoenen mensen die vanuit het oosten van het Duitse Rijk naar het Westen vluchtten. Of: trachtten te vluchten, zoals de duizenden van de Wilhelm Gustloff. 

N.a.v. "In krabbengang", door Günter Grass; vert. Jan Gielkens; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2002; ISBN 90 2907 167 2; 208 blz.