Hoe verwerkt een mens de slagen van het leven? Anna Enquist probeert er iets van te laten zien met haar roman over Elizabeth Batts, de vrouw van de beroemde ontdekkingsreiziger James Cook. Na de dood van haar man en zes kinderen is Elizabeth in staat nog veertig jaar verder te leven - hoe kan ze? Via haar stelt Enquist de grote vragen van dood, rouw, geloof en liefde aan de orde. "Het enige wat je kan doen is: meegeven. Je moet zijn als het gras (...). Als je stijf rechtop zou blijven staan, zoals het riet, dan breek je." 

"De thuiskomst" is geen subliem literair werk, wel een mooie historisch-psychologische roman over een vrouw die haar leven doorbrengt met wachten, verliezen en verwerken. Ze vormt een scherp contrast met haar tegenspeler, kapitein Cook - de man die al bij zijn leven een legende is, die de wereld intrekt om de werkelijkheid zo goed mogelijk in kaart te brengen. Als kind van de Verlichting is hij optimistisch over de menselijke mogelijkheden tot kennen en beheersen: "Er is maar één werkelijkheid en die moet gezien worden. Zo is het." Maar Elizabeth denkt er anders over: "Eén werkelijkheid? Ze merkte toch iedere dag dat het huis waarin hij rondliep niet hetzelfde was als het huis waarin zij woonde?" 

Slechts in de armen van zijn vrouw kan James Cook voor een moment uit zijn rol van observator wegglijden: "Het leek of hij in de omhelzing veranderde, of hij (...) zich eindelijk verloor in wat er aan de orde was - en dat was zij." Maar lang duren dergelijke momenten niet. Het is alsof James niet anders kan dan meteen daarna zo ver mogelijk wegtrekken. "Beheersing, controle, overzicht. Daar heeft mijn verlangen om uit te varen mee te maken", erkent hij. 

Steeds opnieuw beslist hij om voor jaren op reis te gaan, steeds opnieuw probeert Elizabeth zo goed mogelijk haar eigen bestaan zonder hem vorm te geven. Als hij dan weer thuiskomt, is alles veranderd: in zijn afwezigheid zijn er kinderen geboren en gestorven, is er een gezinsleven geweest dat volledig aan hem voorbijgegaan is. De vraag is of James en Elizabeth zélf nog wel dezelfde personen zijn: "Misschien was de man die thuiskwam niet de man op wie ze gewacht had." 

Acceptatie
De spanning tussen deze man en deze vrouw heeft Enquist in het eerste deel van haar boek trefzeker -hoewel soms wat te uitleggerig en qua formulering te weinig verrassend- neergezet. Maar naarmate het verhaal zich verder ontwikkelt, verschuiven de aandachtspunten. De gebeurtenis die Elizabeths leven het meest van alles stempelt, is de dood van haar enige dochtertje. Overreden door een koets, terwijl ze op straat speelde. De schuld van de moeder? Elizabeth komt er niet uit, maar geen enkele slag raakt haar daarna nog zoals deze. In alles wat ze later nog meemaakt, is het steeds het gemis van haar dochtertje dat haar aangrijnst. 

Achter elkaar verliest ze haar man, haar zoons, haar vertrouweling Hugh Palliser. Toch probeert ze steeds opnieuw de draad op te pakken, vrienden te ontvangen, een huiselijk leven gaande te houden, uit te zoeken hoe het nu eigenlijk zit met de geheimzinnige dood van haar man. Alles bij elkaar is dat wel heel veel voor één mensenleven, en het is zeker te veel voor één boek. Jammer dat Enquist uit de overvloed aan historisch materiaal niet wat strenger gekozen heeft. De relatie van Elizabeth met Hugh Palliser komt nauwelijks uit de verf, en haar speurtocht naar de dood van haar man lijkt een toegift ná het eigenlijke verhaal. Te veel lijnen zijn niet goed uitgewerkt, en dat hindert de aandacht voor het hoofdthema: Hoe kan een mens verlies en verdriet overleven? 

Enquist, zelf psychoanalytica en bovendien ervaringsdeskundige als het gaat om het verlies van een dochter, laat heel mooi zien hoe dat bij Elizabeth gaat: accepteren, onthechten, loslaten, zelfs de herinnering laten gaan. Zoals Elizabeths moeder haar voorhoudt: "Het enige wat je kan doen is: meegeven. Je moet zijn als het gras. Ze vertrappen je met hun zware klompen, en je buigt mee. Ooit zullen ze hun voeten verplaatsen, dan richt je je weer op. Als je stijf rechtop zou blijven staan, zoals het rie t, dan breek je. Het gaat voorbij, Elizabeth, aan alles komt hoe dan ook een einde." 

Stoïcijns
Dat klinkt als een gezonde en verantwoorde manier van verwerken, maar Elizabeth ontkomt er niet aan dat er tegelijkertijd in haarzelf een zekere afstandelijke onthechtheid ontstaat, waardoor gevoelens van hoop, geloof en liefde niet goed meer toegelaten worden in het hart. Ze vertrouwt het leven niet meer, ze wil niet langer kwetsbaar zijn, ze hecht zich zelfs helemaal niet meer aan haar jongste zoon. Ook de lezer voelt haar afstandelijkheid, kan zich steeds minder met haar vereenzelvigen. "De thuiskomst" is een roman van de acceptatie, maar dan acceptatie in een wereld zonder geloof en zonder God. 

Daar zit meteen het probleem: wie als christelijke lezer de confrontatie met dit boek aangaat, wordt gedwongen om na te denken over de manier waarop hijzelf de vragen van het leven te lijf gaat. Buigen of breken? Als Elizabeth aan het eind van haar leven al haar tastbare herinneringen verbrand heeft, en daarna geduldig uitziet over het landschap, denkt ze: "De verbindingen met de liefsten zijn er; dan gaan ze voorbij en zijn ze er geweest. Dat je er deel van uitmaakte is het enige. Ze vliegen weg op de trillende wind, ze verkruimelen als as op de grond, ze raken bedolven onder de aarde. Je hoeft niets te bewaren." 

Zou dat het beste zijn wat een mens bereiken kan, een soort van stoïcijnse berusting? Alles gaat voorbij, probeer het je niet te veel aan te trekken, such is life? Wie iets beseft van wat het christelijk geloof inhoudt, kan daar geen genoegen mee nemen. De liefde van Christus dwingt christenen om te blijven liefhebben en vertrouwen, om zich over te geven aan Gods genade, om niet te geloven dat de vergeefsheid het laatste woord heeft. Zelfs als ze geen licht zien, zelfs als ze breken onder het geweld. Natuurlijk kán geen mens dat - maar daar is het dan ook genade voor. 

Misschien is dat in strijd met alle wetten van de hedendaagse psychologie, dat zou kunnen. Daar zou ik nog wel eens een roman over willen lezen: hoe het christelijk wereldbeeld de hedendaagse inzichten omtrent de mens onder spanning zet. Maar het is natuurlijk niet eerlijk om zo'n roman van Anna Enquist te verwachten. "De thuiskomst" biedt het thema, de lezer zal er zelf verder mee aan de slag moeten. 

N.a.v. "De thuiskomst", door Anna Enquist; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2005; ISBN 90 295 6258 7; 415 blz.