"Wanneer iemand iets mist dat hoger en sterker is dan alle invloeden van buiten, hoeft hij maar een flinke verkoudheid op te lopen om zijn evenwicht te verliezen en in elke vogel een uil te zien en in elk geluid een hond te horen blaffen", noteert de Russische schrijver Anton Tsjechov (1860-1904) in "Een vervelende geschiedenis". Het is niet het enige verhaal waarin Tsjechov de wanhoop om het naakte bestaan voelbaar maakt. 

Volgens Aleksandr Genis en Pjotr Vajlj, auteurs van de essaybundel "De Rus sische leeslijst" over de klassieke Russische literatuur, bracht Tsjechov in dit verhaal tot uitdrukking dat een leven zonder een hoger plan niets voorstelt. Een aantal jaren worstelde deze Russische arts met het voornemen een roman te schrijven waarin hij op talloze vragen antwoord zou geven, wat mislukte. Kort daarop -in 1890- vertrok hij naar het veraf gelegen Sachalin, waar Russische dwangarbeiders hun straf onder de erbarmelijkste omstandigheden ondergingen. Hij schreef erover in de krant, waarbij zijn klinische blik als dokter en zijn feilloos gevoel voor menselijke noden en angsten uitstekend van pas kwamen. Eenmaal terug in de bewoonde wereld lukte het hem niet de langverwachte roman te componeren, maar wel een van zijn mooiste novellen: "Zaal 6". 

Net als in "Zaal 6" is "Een vervelende geschiedenis" doortrokken van existentiële angst. "Ergens heb ik het gevoel dat ik elk moment opeens dood kan gaan." Dit gevoel van dreiging kende Tsjechov als geen ander. Tsjechov werd gedreven door een enorme passie voor zijn vak als arts en een gigantische werklust als schrijver; hij begreep al vroeg hoe het voelde om zelf patiënt te zijn. Toch klinkt in Tsjechovs verhalen ondanks de bittere ernst vaak een lichte toon. 

Kennis van Tsjechovs leven is van belang, omdat veel van zijn verhalen een sterk autobiografisch karakter hebben. Zo werd hijzelf in 1897 wegens een ernstige bloedspuwing opgenomen in de Moskouse kliniek bij professor Alexei Ostroumov. Bij hem had Tsjechov in 1883 nog co-schappen gelopen. Veel van zijn personages in "Zaal 6" lijden aan de tering. Zijn broer Nikolaj, zijn tante en hijzelf zijn aan tuberculose gestorven. Op zijn 24e, tijdens zijn medische studie, gaf hij voor het eerst bloed op. 

Achtervolgingswaanzin
De boodschap van "Zaal 6" is dat elke dokter ooit zelf patiënt wordt. In deze novelle -in het in september 2006 te verschijnen deel 4 van de nieuwe vertaling (voor wie Engels leest te vinden in "Seven short novels")- wordt de lezer langs een pad vol brandnetels naar een schurftig bijgebouw op de binnenplaats van een verwaarloosd ziekenhuis in een geïsoleerd provinciestadje geleid. In zaal 6 verblijft een vijftal psychiatrische patiënten in blauwe hospitaaljassen en met ouderwetse slaapmutsen achter getraliede vensters. De opvallendste patiënt is de 33-jarige deurwaarder Gromov, die aan achtervolgingswaanzin lijdt. 

Gromov verkeert in de veronderstelling dat hij een oude vrouw en een jongen heeft vermoord. Hij is de patiënt van dokter Ragin, die hem koude omslagen voorschrijft, maar hem verder niet hoeft te zien, "omdat je mensen die bezig waren hun verstand te verliezen, daarbij niet moest storen." 

Tsjechovs recentste biografe, Rosamund Bartlett, die Russische literatuur en muziek doceert aan de universiteit van het Britse Durham, ziet in "Zaal 6" de weerspiegeling van de apathie en wanhoop van de Russische arts, die geconfronteerd wordt met de verlammende en beperkende bureaucratie van de tsaristische ambtenarij. Ze noemt de hongersnood van 1891-1892 en de cholera-epidemie van 1892-1893, waarin Tsjechov zich als arts kranig weerde. 

Blommige dame
Om de smaak te pakken te krijgen, leze men "Laster en andere vertellingen", dat opent met het titelverhaal uit 1883. De leraar schoonschrijven Achinejev is de oorzaak van een gemene roddel rond zijn persoon die hij zelf de wereld in helpt door de aantijgingen overal ongevraagd te ontkennen. En het boek eindigt met het sublieme "De dame met het hondje" uit 1896 over een ontluikende liefde in Jalta op de Krim, waar Tsjechov omstreeks 1900 een huis had gebouwd (het staat er nog steeds; in de maand mei vooral zijn het huis en de tuin prachtig). Helemaal Tsjechov is het verhaal "Wolodja" uit 1890 over een 17-jarige gymnasiast die daags voor zijn wiskunde-examen wordt verleid door een blommige dame die met een architect is getrouwd. Je leest het met in gedachten dat de schrijver zelf in de tweede van het gymnasium is blijven zitten op het vak Grieks. Kritisch over de zinloosheid en de leegheid van het bestaan is "De geschiedenis van een handelsonderneming" uit 1892, over Andrej Andrejevitsj Sodorov die met de erfenis van zijn moeder een boekhandel opende. Het liep uit op een winkel van Sinkel waar letterlijk alles te koop bleek... behalve boeken. 

Laatbloeiers
Telkens proef je Tsjechovs hang naar diepgang, naar de ziel, naar wat de zin kon zijn van alles. Want veel mensen in het werk van Tsjechov zijn diepongelukkig. Tsjechov biedt echter meer. Levenslust en sprankelende humor. Wie eenmaal de smaak te pakken heeft, leest alles. Neem deel 1 van "Verzamelde werken", een nieuwe vertaling door Tom Eekman, Aai Prins en Anne Stoffel. Fonkelnieuw, kort en bondig, direct aansprekend. De in totaal vijf te verschijnen delen bevatten de 240 verhalen die Tsjechov zelf uitkoos en waarvoor zijn uitgever Adolf Marx hem in 1899 een contract van 75.000 roebel bood. De samenstellers hebben er nog 28 verhalen aan toegevoegd. 

Nieuw in deel 1 is de misdaadroman -dus toch- "Drama op de jacht", over een persoon die een moord heeft gepleegd, waarvoor hij iemand anders laat opdraaien. Wat dit laatste betreft doet het verhaal denken aan de recente roman "De heugling" van de Nederlandse schrijver Robert Haasnoot. Pas naderhand wordt duidelijk dat de verteller in "Drama op de jacht" cruciale feiten heeft weggelaten. 

Van alle verhalen heeft "Laatbloeiers" de meeste indruk op me gemaakt. Een jonge vrouw uit welgestelde, maar in ernstig verval geraakte familie raakt wanhopig verliefd op de dokter. Haar broer verdrinkt al hun familiekapitaal. Ze wordt steeds ongelukkiger, krijgt symptomen van tbc. Ze heeft er nauwelijks het geld voor, maar gaat trouw naar de dokter, die haar niet eens aankijkt. Op een dag bekent ze hem haar liefde. Op dat moment ziet hij plotseling de nutteloosheid in van zijn praktijk voor zich vervelende dames uit de betere kringen. Hij reist met zijn patiënte naar een kuuroord in Zuid-Frankrijk. Te laat. Hij geeft de stervende vrouw ten langen leste een slok champagne. Thuisgekomen besluit hij zich over haar broer te ontfermen. 

Champagne
Het slot van Tsjechovs eigen leven lijkt sprekend op dit verhaal. Met zijn vrouw, de actrice Olga Knipper, vertrok hij in 1904 naar het Duitse Badenweiler om er te kuren. Op 1 juli 1904 leek zijn toestand te verbeteren, maar op 2 juli ging het definitief mis. De Duitse dokter Schwörer gaf hem een kamferinjectie en liet champagne komen. Tsjechov dronk een glas leeg, ging op zijn zij liggen en sliep rustig in, als een kind. Hij werd in Moskou begraven en op de Krim werd een requiemdienst gehouden in de Grieks-orthodoxe parochiekerk. 

Wie echt alles, dus ook de toneelstukken wil leren kennen, kan in de recente uitgave van Norton (in het Engels vertaald door Laurence Senelick) terecht, met daarin onder andere "De meeuw", "De kersentuin", "De beer" -favoriet bij tsaar Alexander III-, "Oom Wanja" en "De drie zusters". Het is doorwrochte uitgave van alle stukken, met variaties en kritieken. Stuk voor stuk de moeite waard. 

N.a.v. "De Russische leeslijst. Essays over de klassieke Russische literatuur", door Aleksandr Genis & Pjotr Vajlj; vert. Arie van der Ent; uitg. Ad. Donker, Rotterdam, 2004; ISBN 90 6100 570 1; 192 blz.
"Laster en andere vertellingen", door A. P. Tsjechov; vert. G. C. Zilverschoon; uitg. Papieren Tijger, 2004; ISBN 90 6728 167 0; 126 blz.
"Arme Liza. Bloemlezing uit de klassieke Russische literatuur (1778-1903)"; vert. Arie van der Ent; uitg. Ad. Donker, Rotterdam, 2004; ISBN 90 6100 570 X; 288 blz.
"Verzamelde werken deel I. Verhalen 1880-1885 en Drama op de jacht", door Anton P. Tsjechov; vert. Tom Eekman, Aai Prins en Anne Stoffel; uitg. G. A. van Oorschot, Amsterdam, 2005; ISBN 90 282 4041 1; 589 blz.