"Mijn wetmatige naam is Alexander Pertsjov. Maar mijn vele vrienden titele n mij Alex, omdat deze versie van mijn naam gladder te spreken is. Moeder titelt mij Alexi-verdriet-me-niet!, omdat ik haar altijd zo verdriet. Als u wilt weten waarom ik haar altijd verdriet, dit komt omdat ik altijd uit ben met mijn vrienden, en omdat ik zoveel valuta uitreik, en zoveel dingen doe die een moeder verdrieten." Zo begint "Alles is verlicht", de debuutroman van de 25-jarige Amerikaan Jonathan Safran Foer. 

Alexander Pertsjov is de zeer aandoenlijke ikverteller van "Alles is verlicht". Hij is een jonge Oekraïner die naar eigen zeggen Engels studeert. Zijn vader werkt voor een soort reisbureau, Erfgoed Reizen, dat Amerikaanse Joden rondleidt in de dorpen waar ooit hun familie woonde. Deze keer is het een jonge Amerikaan (Jonathan Safran Foer geheten) die op zoek is naar zijn wortels: ooit zou ene Augustine zijn grootvader uit handen van de nazi's hebben gered. Alex mag als zijn tolk optreden. Alex doet achteraf aan Jonathan verslag van de zoektocht naar Augustine. Daarbij schrijft hij een curieus soort Engels, dat door vertaler Peter Abelsen voortreffelijk is overgezet in een even curieus Nederlands. Het effect is buitengewoon komisch: Alex gebruikt plotseling erg deftige woorden, hij vertaalt uitdrukkingen letterlijk of hij neemt de Oekraïense zinsbouw over. 

Naast dit verhaal van Alex staat het verhaal dat Jonathan vertelt over het dorp waaruit hij stamt, Trachimbrod. Het is een bonte geschiedenis, een mythe, compleet met een wonderlijk begin en een apocalyptisch einde, wanneer in 1941 de Duitsers het dorp bombarderen en alle Joden in de synagoge verbranden. Jonathan lardeert zijn verhaal met passages uit de gedenkboeken van het dorp, dromen van personages en anekdotes uit een bizar conflict tussen orthodoxe en meer rekkelijke Joden. De absurde (wellicht Joodse) humor die eruit spreekt, gaat jammer genoeg af en toe ver over de schreef. De manier waarop of de context waarin hier over God geschreven wordt, is niet zelden onverteerbaar. Daar komt bij dat de dorpelingen beheerst worden door een nogal uitbundige voortplantingsdrift, waarvan de details de lezer niet bespaard worden. 

Brieven
Een derde niveau van de roman wordt gevormd door de brieven die Alex aan Jonathan stuurt. Daarin reflecteert hij op Jonathans vertelling. Deze brieven geven een mooi inzicht in Alex, in de door hemzelf bekende bluf over zichzelf (hij reikt helemaal niet veel "valuta" uit), en in de onbevangenheid waarmee hij Jonathans literaire vertelsels tegemoet treedt. Daar denkt hij over na, hij vraagt zich af waarom Jonathan alle verhalen slecht af laat lopen, en probeert Jonathan ertoe te bewegen de Oekraïners niet in een al te kwaad daglicht te stellen. Hij spreidt een bekoorlijke naïviteit ten toon, terwijl tussen de regels door is op te merken dat Jonathan een nogal arrogante Amerikaan is, een doordrammerige vegetariër en een kieskeurige reisgenoot. 

Hoe loopt de zoektocht naar Augustine af? Strikt genomen niet succesvol: vrijwel iedereen uit Trachimbrod is omgekomen en de overlevenden zijn uit de buurt verdwenen. Het dorpje zelf is ook met de bodem gelijkgemaakt. Maar Jonathan en zijn begeleiders treffen wel één vrouw die de afslachting door de nazi's heeft overleefd. Zij bewaart in een eenzaam huisje op het Oekraïense platteland alles wat er van het dorp over is in kartonnen dozen. De bladzijden waarop Alex over de ontmoeting met deze vrouw vertelt zijn zonder meer aangrijpend: de vrouw laat hun de plaats zien waar het dorpje is geweest, ze vertelt over hoe de Joden van de nazi's op de thorarollen moesten spugen. 

Misschien maken ze ook wel zoveel indruk doordat de voorgaande hoofdstukken zoveel humor bevatten, mede door het idioom van Alex - deze ernst komt dan extra hard aan. Dat geldt evenzeer voor de hoofdstukken over Alex' grootvader, die door de kennismaking met Jonathan en vervolgens met de oude vrouw nadrukkelijk met zijn eigen verleden wordt geconfronteerd: hij moest destijds zijn beste vriend voor de Duitsers als Jood aanwijzen. De onhandigheid en de emotionaliteit waarmee Alex de bekentenissen van zijn grootvader vertelt, maakt ze des te ontroerender. 

Onvergetelijk
"Alles is verlicht" is een knap debuut, het is heel intelligent geschreven, met veel humor en veel vaart, maar het is uiteindelijk een ernstig boek. Ik zie na een eerste lezing weliswaar nog wat losse eindjes, maar daar staat tegenover dat personages als Alex, zijn grootvader en de oude Oekraïense vrouw onvergetelijk zijn. Jammer, daarom, dat er nogal wat passages zijn die niet door de beugel kunnen. De geest van het boek en de inzet van de auteur maken het aansprekend. Maar zelfs "Alles is verlicht" heeft schaduwzijden. 

N.a.v. "Alles is verlicht", door Jonathan Safran Foer; vertaald door Peter Abelsen; uitg. Anthos/Manteau, Amsterdam, 2002; ISBN 90 7634 135 4; 304 blz.