Nog ongeveer 1000 volgelingen van ds. J. P. Paauwe zetten zich zondags bij de bandrecorder of lezen een preek van hem. Waarom zitten ze op de dag des Heeren thuis? Volgeling M. Valk uit Lisse: "In de kerken wordt de christelijke leer verdraaid. Dat was de boodschap van ds. Paauwe. Er is geen waarheid meer. De waarheid struikelt op de straten."

Een noodoplossing. Zo omschrijft Valk het thuislezen. Zondags ziet hij in Lisse velen naar de kerk gaan. Zou hij dan niet graag meegaan? "Echt wel. Het missen van de prediking weegt zwaar. Als er geen profetie is, wordt het volk ontbloot."

Volgelingen van ds. Paauwe missen ook de sacramenten, de doop en het avondmaal. Over het gemis van de doop wijst Valk op Calvijn: "Wanneer men de sacramenten niet kan krijgen van de kerk: Gods genade is niet zo aan de sacramenten gebonden of we kunnen haar door het geloof uit 's Heeren Woord verkrijgen" (Institutie, boek 4, hoofdstuk 15). "Waarschijnlijk kwam ds. Paauwe daardoor tot deze uitspraak: "Als u ze niet laat dopen, dan is dat het gedoopt zijn van uw kind." Het achterwege blijven van de kerkgang en het ontbreken van de sacramenten zou ons zwaar moet wegen, maar ds. Paauwe zei: "Het wordt ons nooit tot schuld, of we moeten God zien." We hebben ons als thuislezers boven niemand te verheffen."

Kloof
Er is, toen ds. Paauwe in 1914 afgezet werd als predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk, een kloof gevallen die niet meer te overbruggen valt. "Ds. Paauwe is zo lang in de kerk gebleven totdat hij eruit bevrijd werd. Zo noemde hij het zelf." Opnieuw citeert Valk ds. Paauwe: "Ik had het gevoel dat ik tien jaar ouder geworden was, maar mijn hart had zich volkomen verenigd met de weg die de Heere met mij hield."

"Ds. Paauwe heeft ons voorgehouden: "Als u niet hoort de noodzakelijkheid van de openbaring van Jezus Christus, en als u niet hoort wat dat inhoudt, en wat daarmee gepaard gaat, dan kunt u zich niet ver genoeg van zo'n prediking verwijderen." En daarom zitten we zondags thuis. In de kerken kunnen wij geen voedsel vinden. Kohlbrugge schreef aan iemand die vroeg waar hij nog naar de kerk kon: "Ik zou gaan waar ik het groene gras vond." Zelf zat Kohlbrugge jarenlang thuis. Hij wist goed wat dat was."

Valk (75) is bestuurslid van de Stichting tot uitgave van het werk van ds. J. P. Paauwe. Iedere twee maanden laat de stichting enkele preken van ds. Paauwe verschijnen. Veel van die preken zijn destijds met een bandrecorder opgenomen. Soms worden ook stukjes van Luther, Kohlbrugge, Van der Groe en Ledeboer opgenomen. Daarnaast publiceert de stichting prekenboeken, catechisatietoespraken en herdrukken van het dagboek van ds. Paauwe. De laatste uitgave verscheen vorige maand, een boek met alle beschikbare lijdenspreken uit de periode 1946-1950.

Radicaal
Ds. Paauwe was volgens Valk een eenling. "Hij zocht echter niet het isolement. Wat hij wilde was alleen maar de volle raad Gods prediken. Hij was daarin heel rechtlijnig, hij was geen man van het compromis. In dit verband wees hij wel eens op de vergeefse poging van Nicodémus om een brug te slaan tussen Jezus en de kerk van die dagen: "Tussen Christus en Belial is geen overeenstemming." Alles van de mens sneed ds. Paauwe af. Ik hoor hem nog bidden: "Heere, Uw heil knoopt Zich niet aan het onze.""

Over het aanbod van genade was ds. Paauwe helder, zegt Valk. "Als de gehele wereld hier aanwezig zou zijn, dan zou er niemand van de aanbieding van Christus buitengesloten zijn. In zijn gebed zei hij eens: "Heere, zegen dit Woord voor een grotere kring dan onder ons gevonden wordt."

Valk heeft in zijn jonge jaren ds. Paauwe vaak horen preken, in Utrecht, in Den Haag, in Mijdrecht, in Bennekom. "Paauwe heeft ons geleerd dat de mens voor de openbaring van Christus in zelfbedrog zijn weg gaat, dat hij dan nog in de schijn leeft. Zodra dat bij goddelijk licht gezien wordt, sterft men aan zichzelf en wordt men opgewekt tot een nieuw leven, dit alles gewerkt in een punt des tijds. Soms citeerde ds. Paauwe Eswijler: "Toen Jesu leven mij wierd gegeven, stierf ik de dood." Over zichzelf zei hij eens: "Als u wist welk een sterk gedachteleven ik over deze dingen heb gehad, maar toch heeft dát mij er niet gebracht. Maar dit: Er zij licht. En toen was er licht.""

Een enkele maal bezoekt Valk een kerkdienst, zoals bij een begrafenis. Ervaart hij de kerkgang dan als zonde? "Ik bezoek een rouwdienst uit respect voor de overledene, niet omdat ik daar het Woord begeer te horen."

Onlangs was er iemand die Valk wees op een predikant die in de lijn van ds. Paauwe zou preken. "Toen kon ik het niet laten, want ik voelde me gedrongen dat te onderzoeken. Na een halfuur wist ik het: Dit is niet wat Paauwe sprak. Nee, dit is het niet."

Werkt de Heere nog in Nederland? "Ook in de kerk kan de mens gegrepen worden. Als de Heilige Geest Zich aan het Woord paart, dan kan dat gebeuren. Maar we moeten ook zeggen dat de Geest uit Nederland bijna geweken is. De toekomst is zeer donker."

Jongeren
Sinds 1990 vormt Contactgroep ds. Paauwe het ontmoetingspunt voor de jonge generatie van de thuislezers. Maurits Lavèn (24 jaar, woonachtig in Zeewolde, in dagelijks leven student bedrijfsinformatica aan de VU te Amsterdam) en Peter-Willem van Lindenberg (25 jaar, woonachtig in Vleuten, werkzaam als organisatieadviseur) hebben elkaar in deze groep leren kennen. Beiden werden geboren in een thuislezend gezin.

Lavèn: "Al vroeg merkte ik dat wij anders waren dan andere gezinnen in de buurt. Mijn vriendjes gingen naar de kerk, wij niet. Als vanzelf maakte je je als kind die opvattingen eigen."

Van Lindenberg: "Zondags speelde je niet met je vriendjes buiten. Er werden zondags preken gelezen, we zongen psalmen en bestudeerden de kerkgeschiedenis. Dat vonden we normaal."

De ledenlijst van de Contactgroep ds. Paauwe laat zo'n zestig namen zien. Er worden uiteenlopende activiteiten georganiseerd, zoals een barbecue, een boswandeling, een nieuwjaarsborrel en een avondje Chinezen. Inmiddels is er ook een website die dagelijks zo'n dertigmaal bezocht wordt. Via een forum kunnen de jongeren op deze site met elkaar in gesprek. Wat zijn de gespreksthema's?

Lavèn: "Over het acceptabel zijn van bepaalde muzieksoorten. Over welke boeken je leest en welke niet. Over je vrije tijd. Over de oorlog in Irak. Theologische thema's bespreken we vanuit onze eigen levensbeschouwing, maar aan discussies is geen behoefte. Ds. Paauwe heeft gezegd dat de dingen van het geloof voor ieder persoonlijk liggen. Met alleen maar praten moest je uitkijken. Hij zei dan zoiets: Zoek het geloof maar in je eigen hart te verkrijgen."

Herkenning
Thuislezende paauweanen worden in de regel gerekend tot de gereformeerde gezindte. Lavèn en Van Lindenberg, nuancerend: "Dat klopt, zolang we de gereformeerde gezindte zien als de groep mensen die zich richt op de Reformatie. Veel kinderen bezoeken bij ons reformatorisch scholen, wij doen ook aan zondagsheiliging, lezen ook de Statenvertaling, de meesten van ons stemmen SGP, anderen CU."

Lavèn: "Maar soms wringt het met onze plaats in de gereformeerde gezindte toch ook. Reformatorische mensen onderscheiden zich onder meer door hun uiterlijk. Uiterlijkheden spelen bij ons echter minder een rol van beteken is, want ds. Paauwe legde daar minder de nadruk op. Ieder zij in zijn eigen gemoed ten volle verzekerd. De een heeft televisie, de ander niet. De ene vrouw draagt wel eens een broek, de andere niet. Nou? Ieder heeft genoeg aan zichzelf. Er is bij ons niet zoiets als een grootste gemene deler waaraan we geacht worden te voldoen."

Missen ze zondags de kerkgang niet? Lavèn: "Wij lezen zondags thuis. Dan horen we het Evangelie zoals het verkondigd moet worden, maar de toegevoegde waarde van het met elkaar tot een gemeente behoren, mis ik wel steeds meer."

In de aanduiding paauweanen herkennen ze zich niet: "Ik begrijp het wel dat men ons zo noemt", zegt Van Lindenberg, "maar we voelen ons geen volgelingen van Paauwe alleen. We zoeken de lijn van zijn prediking, maar die vinden we ook bij Van der Groe, bij Kohlbrugge en bij Luther. En de Erskines en Boston lezen wij ook."

Van Lindenberg: "We ervaren de aanduiding paauweanen niet als een scheldwoord, bepaald niet, maar het dekt de lading niet. Onze denkwereld is breder."

Siebelink
De inhoud van het dit jaar verschenen boek van Jan Siebelink, "Knielen op een bed violen" heeft beiden geschokt. In die roman beschrijft Siebelink het godsdienstig milieu van een groep mensen. Lavèn: "Pas naderhand heeft hij in de media de relatie met ds. Paauwe gelegd. Wij hebben het met interesse gelezen en er is ook druk over gediscussieerd. Maar niemand van de contactgroep herkent zich in dit boek. Wat Siebelink beschrijft, sluit absoluut niet aan bij de huidige situatie in de thuislezende gezinnen. Dit boek heeft me pijn gedaan. Deze rancuneuze roman heeft de suggestie in zich van geschiedschrijving, maar die is dan wel van een kwalijke soort."

Van Lindenberg: "Siebelink is een begaafd schrijver die ons echter wel in een verkeerd daglicht stelt. Zijn boek is een verzameling van rariteiten. Ook onze opa's en oma's hebben zich er niet in herkend, en zíj hebben ds. Paauwe toch van nabij meegemaakt. Met dat alles heeft het ons echter wel goed gedaan dat er mensen serieus bij ons kwamen vragen: "Klopt dit allemaal wel?" Dan hadden we gelegenheid om te zeggen dat ons niet in het boek herkenden."

Bij de begrafenis van ds. Paauwe werd gezongen: "Niet één profeet is ons tot troost gebleven; geen sterveling weet hoe lang dit duren zal." Is er nog steeds geen 'profeet' gevonden die het erfgoed van ds. Paauwe vertegenwoordigt?

Lavèn: "Er zijn in het verleden wel mensen geweest die meenden dat er zo'n predikant gevonden was, maar de meesten van hen zijn daarvan uiteindelijk toch weer teruggekeerd. De leer van ds. Paauwe werd niet gevonden. Veel thuislezers zijn voorzichtig geworden met kerkbezoek. Er wordt onder ons wel onderzoek gedaan naar de leer binnen de hedendaagse kerken, maar de verschillen in opvattingen zijn er nog steeds."

Van Lindenberg: "Er is nooit een opvolger van ds. Paauwe gekomen."

Over ds. J. P. Paauwe is het afgelopen jaar veel gezegd, veel gesproken, veel gediscussieerd. Niet ieders woord viel op de goede plek. Vooruitlopend op zijn 50e sterfjaar (ds. Paauwe stierf op 6 juli 1956) besteden we in dit katern aandacht aan zijn leven, zijn afzetting, zijn prediking en zijn kerkvisie. 



Waardering voor zakelijke prediking
Drs. P. Mourits, Garderen:
"Wat mij vooral aantrekt in de prediking van ds. J. P. Paauwe is dat hij zijn hoorders de noodzakelijkheid voorhoudt om bevindelijk door het geloof met Christus verenigd te zijn. Daarmee ligt hij in de lijn van Luther, Calvijn, Van der Groe en vele anderen. Zijn prediking is zeer zakelijk, maar niet allegorisch.

Hij roept mensen ertoe op de middelen niet te veronachtzamen, hoewel zijn scherpe wetsprediking geen enkele ruimte laat voor werkzaamheden vanuit de mens. Van essentieel belang in zijn prediking is dat Christus wordt gekend door het Woord en de bijzondere bearbeiding van de Heilige Geest. Zo wordt Christus in het hart geopenbaard. Hij onderscheidt wel roeping, rechtvaardiging en heiliging, maar hij scheidt ze niet.

Er wordt vaak een karikatuur van zijn prediking gemaakt. Dat komt veelal voort uit onkunde. Wie de moeite neemt zijn preken te lezen, zal tot de conclusie komen dat zijn preken, wat de wezenlijke zaken betreft, schriftuurlijk-bevindelijk zijn.

Zijn prediking kan het beste worden getypeerd met de woorden uit 1 Johannes 5:12: "Die den Zoon heeft, die heeft het leven; die den Zoon niet heeft, die heeft het leven niet." In de kanttekeningen staat bij deze tekst: "Dat is, met waar geloof heeft aangenomen, Joh. 1:12, die heeft de beginselen van het eeuwige leven reeds in dit leven, en heeft een zekere hoop dat hij hetzelve ook hiernamaals volkomen zal bezitten. Zie Joh. 5:24, en Joh. 8:51."" 


Het verschil tussen geloof en geloof
Z. Klaasse, ouderling gereformeerde gemeente Beekbergen:
"Als 24-jarige jongen maakte ik in 1972 in mijn kosthuis in Den Haag kennis met de preken van ds. J. P. Paauwe. Het ongewoon krachtige en heldere taalgebruik trof me. Er ging een zeer sterke bekoring van uit. Die is altijd gebleven: al dertig jaar lang lees ik dagelijks mijn gezin voor uit zijn preken, die nuchter en toegankelijk zijn; ze doen denken aan Van der Groe.

Paauwe ontnam me alles. Hij legde het verschil uit tussen bidden en bidden, geloof en geloof, bekering en bekering. Hij verklaarde dus het verschil tussen de algemene en de bijzondere werking des Geestes. Maar hij preekte ook krachtig Wet en Evangelie voor de omkomenden. De preken van Paauwe en zijn grote levenswijsheid hebben mij, als middel, ook getroost in zware aanvechtingen.

Helaas worden er onwaarheden over Paauwe verteld. Zo zou hij "geen leven vóór de rechtvaardigmaking" hebben geleerd. Ik heb al zijn preken gelezen, maar ben dat nooit tegengekomen. Hij leerde dat het geloof rechtvaardigend is en dat het geloof noodzakelijk is. Zijn prediking heeft hij samengevat in zijn laatste preek op 10 mei 1956: "Er zijn twee zaken die voor ieder mens onmisbaar zijn. De ene is deze: het geloof, dat in Christus de zaligh eid is en buiten Hem zwarte duisternis. Wereld, gij zult het te weten komen! () De tweede zaak die ge verstaan moet is de volgende: gij moet in uw hart vast geloven, dat Jezus Christus met al Zijn schatten en gaven door de belofte des Evangelies door de Vader u wordt aangeboden."