In de steen bij een bruggetje over een kristalhelder beekje te midden van de ruige heide, staat gebeiteld Psalm 104:24. Krassen op een rots misschien, maar toch wordt in klare woorden de schepping bezongen. Nu schijnt de zon en het is verleidelijk te bedenken dat Jane Eyre hier haar moede hoofd op het mos neerlegde in opperste verlatenheid toen de avond was gekomen van de dag waarop ze haar meneer Rochester vaarwel had gezegd. Zij, de jonge vrouw die in de roman "Jane Eyre" wegvlucht, belandt dan vanuit het "hemelsch-zoete" verleden in een "doodelijk-droef" heden. 

Haworth zal zo'n 5000 inwoners tellen. Het ligt aangeschurkt tegen de hellingen van Yorkshire ten westen van de steden Bradford en Leeds. De kleine woningen met hun schoorstenen zijn opgetrokken in grauwe zandstenen. Van dezelfde kleur zijn de muurtjes die overal in het omringende landschap de akkers en de weiden scheiden. 

Het stadje ademt nog de geest van de industriële revolutie. De annalen reppen over het "heavy woollen district". Dagelijks komen er geweldig veel mensen op Haworth af. Het krioelt er in de steil aflopende Main Street van bezoekers die de pubs en de tearooms bezoeken en de belendende shops verlossen van hun flessen lavendel-bodymilk, kaarsen, zeep, tweedehands boeken en gedroogde vijgen en dadels. Wie op zondagmorgen de zware deuren van St. Michaels and All Angels achter zich dichttrekt, ziet klikkende camera's van tientallen Japanners tegenover zich. 

Al dat publiek komt om de omgeving te zien waar de zussen Brontë in de negentiende eeuw leefden: Charlotte, Emily en Anne. Het is tenslotte uniek dat één gezin drie schrijvers kende. Het oeuvre van de zussen behoort, in het 150e jaar na het sterven van Charlotte, tot de top van de klassieke wereldliteratuur. De bekendste boeken zijn "Jane Eyre" (1847) van Charlotte, "Wuthering Heights" (1847) van Emily en "The Tenant of Wildfell Hall" (1848) van Anne. 

Wat een stille, heete, volmaakte dag! Wat een gouden woestijn, deze uitgestrekte heide. Zonneschijn overal. Kon ik daarin en daarvan maar leven. Ik zag een hagedis over de rots loopen; een bij tusschen de zoete boschbessen bezig. Hoe graag was ik op dat moment bij of hagedis geworden, om hier mijn voedsel te vinden en voorgoed een schuilplaats. Maar ik was een mensch, met de behoeften van een mensch: ik mocht niet dralen waar niets was om er in te voorzien. 

Uit Thornton in Bradford-dale kwamen ze in 1820 naar dit armoedige plaatsje in West-Yorkshire. Het is er nog altijd koud en naargeestig. Tenminste, als het mist of regent. Dan daalt er een wolk van troosteloosheid op Haworth neer. Je kruipt het liefst boven op de kachel. Geen wonder dat de zussen Brontë hier hun verhalen en gedichten gingen schrijven. Ze probeerden het desolate bestaan op te vrolijken met dromerijen uit het land der verbeeldingen. De pastorie, hun thuis en de uitgestrekte heidevelden hadden invloed op de karakters die ze neerzetten en vormden de inspiratie voor enkele van de Brontë-boeken. 

De vader, drie zussen en een broer leidden in de pastorie een tamelijk afgezonderd leven. De oudste twee meisjes, Maria en Elizabeth, waren op negen- en tienjarige leeftijd gestorven, hun moeder Maria had de veertig niet gehaald. Daarna kwam Charlotte (1816-1855), met Emily (1818-1848) en Anne (1820-1849), van wie er trouwens ook niet één ouder werd dan 39 jaar. Vader Patrick overleed in 1861, hij werd 84 jaar en overleefde daarmee zijn vrouw en zes kinderen. 

De neoklassieke pastorie is een museum geworden. Alles is in The Brontë Parsonage Museum (1778) nog precies zoals destijds: de eetkamer, de studeerkamer van de in Ierland geboren ds. Patrick Brontë, de slaapkamers, de kamer van de bedienden, een atelier waar het schilder- en tekenwerk van Patrick Branwell junior valt te bewonderen. 

Wie de Parsonage binnengaat, moet 4,90 pond neertellen voor een entreebiljet. Rijen dik staat het er 's morgens om tien uur al, als de bussen op een parkeerterrein zijn leeggestroomd. De boeken van de zusjes blijken in talloze talen te zijn vertaald, tot aan het Japans toe. Alles in Haworth staat in het teken van de literaire verdiensten van de zussen Brontë. Je merkt daar op dat de zussen, net als Jane Eyre, niet ravissant mooi of in trek waren bij mannen. Alleen van Charlotte rees het vermoeden dat ze graag een beauty had willen zijn. Zij portretteerde zich in Jane Eyre misschien wel zoals zij zichzelf zag. 

Ik glimlachte om Bessie's openhartig antwoord: ik voelde dat het juist was, maar ik beken dat de beteekenis mij niet geheel onverschillig liet: de meeste menschen willen op hun achttiende graag aantrekkelijk zijn, en de overtuiging dat hun uiterlijk niet zoo is dat het aan dezen wensch tegemoetkomt, is allesbehalve plezierig. 

Jane Eyres optreden heeft invloed gehad op de samenleving. Ze staat model voor vrouwelijke fierheid en zelfbewustheid, rechtvaardigheid, morele kracht, eerlijkheid en intelligentie. De ironie van de geschiedenis wil dat Charlotte, Emily en Anne eerst niet onder hun echte naam schreven, maar onder de mannennamen Currer, Ellis en Acton Bell. Dat vrouwen boeken schreven en nog wel in zo'n directe en emotionele stijl, was ongehoord. Pakweg anderhalve eeuw later is er, ook in Haworth, flink wat veranderd ten aanzien van de positie van de vrouw. Zo staat in de St. Michael and All Angels-kerk waar ds. Brontë predikte tegenwoordig een vrouw op de kansel. 

Jane Eyre koesterde een gezonde argwaan tegen meneer Brocklehurst, die onder het mom van goede werken de kinderen vernederde en te weinig eten gaf in het weeshuis Lowood. Zij stond model voor de armen uit die tijd, een tijd waarin veel tuberculose heerste. De armoede uit de tijd van de Brontës heeft zich losgemaakt van Haworth en is verplaatst naar derdewereldlanden als Angola. Daarom is de toren van de St. Michael and All Angels dezer dagen omzwachteld met een wit spandoek met de tekst "Make Poverty History", in het kader van de G-8-top in Edinburgh. 

Haworth groeide sinds de tijd van de Brontës. Vanuit de pastorietuin kom je via een paadje langs het kerkhof in de massief ogende Haworth Parish Church, waar ds. Patrick Brontë het Evangelie verkondigde. Pakweg een eeuw voor vader Brontë was er zelfs een predikant in Haworth die de opgestane Christus zo gloedvol predikte dat het dorp en omgeving gaandeweg 5000 bekeerlingen telde. Dankzij de prediking van William Grimshaw kwam er een opwekking zonder weerga. 

Het werd een natte en wat mistige dag: toen die afnam naar de schemering, begon ik te voelen dat wij echt wel heel ver van Gateshead waren: wij kwamen geen steden meer door; het land veranderde; groote grijze heuvels rezen rondom den horizon; toen de schemering dieper werd, daalden wij neer door een vallei die donker van bosschen was, en lang nadat de avond het uitzicht verduisterd had, hoorde ik een wilden wind door de boomen ruischen. 

De ontoegankelijke heidevelden waarover Jane Eyre in haar lange japon rondstruinde, zijn gecultiveerd. Het wordt de wandelaar gemakkelijk gemaakt met allerlei richtingwijzers (ook in het Japans). Vanachter de pastorie loopt een voetpad naar Penistone Hill. Het landschap is tamelijk woest, met hier en daar wat huizen en schapen. Alleen als er een regenbui komt opzetten boven de moors oogt het er spookachtig. Charlotte en haar zussen gingen vaak naar de waterval, waar een stenen brug over de beek ligt. Met name Emily zou daar uren hebben zitten te turen om inspiratie op te doen. 

Mijn geliefkoosde zitje was een gladde breede steen, die wit en droog precies in het midden in de beek verrees, en alleen te bereiken was als je door het water waadde; een kunststuk dat ik blootsvoets volbracht. De steen was net breed genoeg om een ander meisje en ik comfortabel te herbergen. 

Trouwde Jane met Edward Rochester, Charlotte huwde op 29 juni 1854 de vicaris van haar vader, Arthur Bell Nichols (1818-1906). Negen maanden later stierf ze op 38-jarige leeftijd als gevolg van complicaties van haar zwangerschap. Ze had leren inzien dat een mens het geluk tegen alles in moet leren aanvaarden en er zelf aan moet werken. Ze hield net zo veel van Arthur als Jane Eyre van Edward. En gaat het uiteindelijk in het leven niet om liefde en trouw? 

Citaten uit: "Jane Eyre", door Charlotte Brontë; uitg. Contact, 1947.