Als paus Urbanus II in 1095, op verzoek van de Byzantijnse keizer, oproept tot het bevrijden van Jeruzalem, komen er uit alle hoeken van de westerse wereld vrijwilligers voor deze (eerste) kruistocht, zelfs uit het verre Orkneyjar (de Orkney-eilanden boven Schotland). 

Een van deze pelgrims is Ranulf, een edelman die zich samen met twee zoons aanmonstert voor de tocht. Zijn jongste zoon Murdo is de hoofdpersoon in "De Heilige Lans" van Stephen Lawhead. Hij moet thuisblijven om samen met zijn moeder Niamh op de bezittingen te passen. 

Een vriend van Ranulf, heer Brusi, en twee van zijn zoons gaan ook mee op de reis. Hij laat zijn dochter Ragna en vrouw Ragnhild achter voor het beheer van zijn goederen. 

De achterblijvers gaan enkele keren bij elkaar op bezoek. Na een van deze bezoeken blijkt dat de herenhoeve van Ranulf met geweld in bezit is genomen door vazallen van de nieuwe jarl (landheer), tevens prins van de noormannen. Hierop besluit Murdo af te reizen naar het Heilige Land om zijn vader en broers terug te halen, zodat ze hun bezittingen kunnen heroveren. 

Murdo reist mee op een vikingschip dat enkele monniken, raadslieden van de Noorse koning Magnus, naar het Heilige Land moet brengen. Deze monniken behoren tot de Célé Dé, een wat geheimzinnige orde, die "de waarheid" nastreeft. Behalve advies geven aan de koning, willen zij in Palestina ook de Heilige Lans zoeken. Deze lans of speer wordt heilig genoemd omdat beweerd wordt dat ze gebruikt is bij de kruisiging van Jezus: een kostbaar relikwie dus. 

Na een lange reis komt het schip aan in Antiochië. Ondertussen is het grootste deel van het kruisvaardersleger in groepen door Turkije getrokken. Bij de passage van de Bosporus hebben de aanvoerders van de legers trouw moeten zweren aan Alexis Comnenus, de keizer van het Byzantijnse rijk, die zegt de enige kerkelijke leider van de christenheid te zijn. 

Slachtingen
Murdo en de zijnen komen te laat om de verovering van Jeruzalem mee te maken. Wel zijn ze getuige van de weerzinwekkende slachtingen die in de stad plaatshebben. Bij Jeruzalem vindt Murdo eindelijk zijn vader terug, maar hij is stervende. Ook ontmoet hij zijn broers weer, zij willen echter in het Heilige Land blijven. Murdo besluit alleen terug te keren naar Orkneyjar. Van zijn vader heeft hij een deel van de oorlogsbuit gekregen; dat wil hij gebruiken voor het terugwinnen van de familiebezittingen en de wederopbouw van zijn landgoed. 

Aan het begin van zijn terugreis komt hij bij Jaffa in gevechten terecht, waarbij hij de Heilige Lans weet te bemachtigen. Door handige machinaties weet hij dit relikwie in zijn bezit te houden en hij neemt het mee op zijn reis naar Schotland. In ruil voor een vervalsing van de lans, die hij als echt weet door te geven aan de machthebbers in het Heilige Land, krijgt hij een groot landgoed in Caithness (Schotland) toegewezen. Na terugkeer in Orkneyjar rekent hij eerst af met de bisschop, die de landgoederen van vele kruisvaarders afhandig heeft gemaakt, om daarna met Ragna en zijn moeder een nieuw leven te beginnen in Caithness. 

Het boek is goedgeschreven en het verhaal is boeiend. Het geeft tevens een mooi tijdsbeeld van deze eerste kruistocht. Er zijn drie verhaallijnen in verwerkt: het (belangrijkste) verhaal gaat over Murdo; de tweede over keizer Alexis, die grote aantallen kruisvaarders door zijn gebied ziet trekken, en het derde verhaal gaat over een raadselachtige orde. Hoewel de eerste twee verhalen halverwege het boek in elkaar vloeien, is het derde moeilijker in verband te brengen met de andere twee. Met name deze derde lijn is wat gekunsteld. 

Tijdsbeeld 
Stephen Lawhead, die bekendstaat als schrijver van mythische en historische romans, gebruikt zowel het mythische als het geschiedkundige aspect in dit boek. Wat de historie betreft geeft hij een goed beeld van wat er in die tijd allemaal speelde: de politieke en kerkelijke schermutselingen over wie het voor het zeggen had, de onderlinge strijd tussen de leidende figuren van de kruistocht, de ontberingen tijdens de reis, de ruwheid van de mensen, de verschrikkingen van de oorlog enz. Soms zijn de beschrijvingen van de slachtpartijen wat te uitvoerig en is zijn bejegening van de toenmalige kerk (via de hoofdpersoon) hier en daar te negatief, hoewel daar ook zeker wel aanleiding voor bestond. 

Het mythische aspect komt vooral naar voren in de geheimzinnige orde, die voortkomt uit de Célé Dé, en de verhalen en fantasieën rond de Heilige Lans. Hoewel deze aspecten geen hoofdrol spelen in het boek, komen ze wel steeds terug en is de titel van het boek er zelfs mee verbonden. 

Samenvattend: Het boek is goedgeschreven en zeer leesbaar. Met name het historische verhaal is goed. De beschrijvingen van sommige gebeurtenissen en de aandacht voor de geheimzinnige orde zijn minder geslaagd. 

"De Heilige Lans", door Stephen Lawhead; uitg. Boekencentrum, Zoetermeer, 2002; ISBN 90 239 9050 1; 512 blz.