Zou de Zweedse Academie dezer dagen bekendmaken dat Amos Oz de Nobelprijs voor literatuur 2005 heeft gewonnen? Dat zou niet verbazend zijn en bovendien mooi aansluiten bij de golf van belangstelling die zijn nieuwe boek teweegbrengt: "Een verhaal van liefde en duisternis". Deze vorig jaar in Israël verschenen autobiografische roman is nu in het Nederlands vertaald. 

Amos Oz (1939) is de auteur van een breed oeuvre dat wereldwijd wordt bewonderd. Veel van zijn boeken zijn in het Nederlands vertaald, zoals "Mijn Michael" (1968), "Volmaakte rust" (1982), "Een vrouw kennen" (1989) en "Panter in de kelder" (1995). Behalve fictie schrijft Oz ook essays; hij doceert literatuur aan de Ben Gurion Universiteit in Beersheva. Voor lezers van Oz' oeuvre was het al wel duidelijk dat er veel relaties moeten zijn tussen de romans en de daarin optredende personages en de persoonlijke levensgeschiedenis van de auteur. In zijn nieuwe boek, de roman "Een verhaal van liefde en duisternis", wordt duidelijker en explicieter hoe het literaire werk van Amos Oz vervlochten is met zijn levensgeschiedenis. Hij geeft geregeld aanwijzingen daarover, als een vaardig literatuurdocent. 

Maar daaraan ontleent dit boek niet zijn eigenlijke waarde. Het is eerst en vooral een breed opgezette kroniek van een man die een van de aangrijpendste en roerigste perioden van het land Israël zelf meemaakte. Oz werd geboren in Jeruzalem, uit ouders die op dat moment nog maar kort geleden uit Oost-Europa waren geëmigreerd. De dreiging van het toenemende antisemitisme had hen uit Europa verdreven. Oz' boek is in dit licht tevens een verhaal over ontworteling, over de intense spanningen in psychologische, sociale en politieke zin van het leven in een wordende staat. 

Veel pagina's van dit vuistdikke boek zijn gewijd aan de herkomst van Oz' ouders en grootouders. Maar ook de verlangens en teleurstellingen van veel joden die uit alle uithoeken van de wereld naar Israël kwamen, krijgen hier stem. Deze roman van Amos Oz heeft in veel opzichten een historische inslag, maar tegelijk is het een diepmenselijk en persoonlijk boek over liefde, verlangen, falen, vreugde, duisternis en pijn. 

Onbekende verten
Overigens is de benaming roman voor dit boek enigszins misleidend, terwijl ook de aanduiding autobiografie niet helemaal volstaat. "Een verhaal van liefde en duisternis" is een tussenvorm. Het staat vol met feiten, plaatsnamen, jaartallen, familieleden. Maar Oz maakt er in interviews -hij was onlangs in Nederland om zijn boek te promoten- geen geheim van dat hij ook veel verzonnen heeft, in een poging om familieleden die hij niet of nauwelijks heeft gekend te kunnen begrijpen, om hun beweegredenen te kunnen plaatsen. Via de weg van de verbeelding probeert hij het grijze verleden tot leven te brengen en met onbekende verten vertrouwd te raken. 

De inhoud van dit boek staat op allerlei punten dus in een tamelijk vrije verhouding tot de feiten. Bovendien bevat het maar een deel van het leven van Oz. De zelfmoord van zijn moeder in 1952 fungeert als een grens, hoewel hij ook wel het een en ander schrijft over de tijd daarna. Maar het accent ligt op de periode tot aan dat tragische moment; voor Amos Oz was dit een zeer pijnlijke gebeurtenis waarover hij lang niet heeft kunnen spreken of schrijven. Zo bezien is de zelfmoord van zijn moeder vermoedeli jk het drijvende motief in deze roman; pas op de laatste bladzijden beschrijft Oz haar dood. Deze spanning laat de vertelling breed uitwaaieren en heeft geresulteerd in een grootse poging tot begrip van de familiegeschiedenis, tegen de achtergrond van de verwikkelingen rond Israël en het jodendom in de twintigste eeuw. 

Het niet kunnen spreken of schrijven over zijn moeders dood is intussen een wezenlijk probleem in "Een verhaal van liefde en duisternis". Er werd veel verzwegen in de sfeer waarin Oz werd grootgebracht. Als jongetje van zeven vroeg hij wel aan zijn ouders hoe het nu precies zat met Europa, waar zijn ouders vandaan kwamen. Maar daarover lieten pa en ma weinig tot niets los. Ook de gesprekken onderling waren nogal eens de accentuering van de eigen eenzaamheid. Van hart tot hart contact hebben was er nauwelijks bij. Na de dood van zijn moeder leefde zijn vader nog zo'n twintig jaar. Maar in die tijd hebben vader en zoon niet eenmaal over moeder gesproken, het was te pijnlijk voor hen beiden. 

Geen mug zoemde er
Toch is er een moment geweest waarop zijn vader zijn hart liet zien. Dat was vlak na het historische moment waarop de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 29 november 1947 bijeenkwam in Lake Success bij New York om te stemmen over het plan in Palestina twee onafhankelijke staten te stichten, een joodse en een Arabische. 

De achtjarige Amos was die avond gewoon naar bed gegaan maar na middernacht, tegen het eind van de stemming, kijkt hij uit het raam. "Als in een enge droom stonden massa's schimmen stilletjes en roerloos samengedromd bij het gelige licht van de straatlantaarns, in onze tuin, in de tuinen van de buren, op de stoepen, op de weg, als een reusachtige vergadering van sprakeloze geesten in het bleke licht. () Geen woord, geen kuchje, geen voetstap. Geen mug zoemde er. Alleen de diepe, rauwe stem van de Amerikaanse commentator schalde door de radio, die op volle sterkte stond en de nachtelijke lucht in trilling bracht." De spanning was om te snijden en toen de positieve uitslag bekend werd, was de vreugde groot en waren de emoties intens. Oz geeft de sfeer van toen indringend weer.
 
Na die explosie van vreugde komt Amos' vader bij hem in bed liggen en vertelt hem geëmotioneerd dat hijzelf in het Oost-Europese Odessa gepest en geslagen werd omdat hij jood is en dat ze op school zelfs eens zijn vader hebben vernederd en geslagen. "Jij zult ook vast weleens gepest worden op straat of op school. Misschien juist omdat je weleens een beetje op mij zou kunnen lijken. Maar van nu af, vanaf het moment dat we een staat hebben, vanaf nu zullen ze je nooit meer pesten alleen maar omdat je een Jood bent en omdat Joden zus en zo zijn. Dat niet. Nooit meer. Vanaf vannacht is dat hier afgelopen. Voorgoed afgelopen." Nooit was de vader zijn zoon zo nabij als toen. 

Al snel nadat de VN de resolutie inzake Palestina hebben aangenomen, ontstaan er onrust, schermutselingen en er vallen veel doden. De sfeer is grimmig. De kleine kelderwoning waar Amos met zijn ouders woont, fungeert als een soort schuilkelder. Amos is nog te jong om zich daadwerkelijk te kunnen inzetten in de strijd tegen de Arabische groepen, maar toch weet hij zich verdienstelijk te maken: "Ik blonk vooral uit op het front van de lege flessen: binnen één week slaagde ik erin honderdzesenveertig lege flessen te verzamelen en ze in dozen en zakken naar de commandowoning te brengen." De flessen werden gebruikt voor het maken van molotovcocktails. 

Kibboets
In de jaren na de stichting van de staat Israël is niet alleen de dood van zijn moeder, maar ook zijn keuze voor het leven in een kibboets van ingrijpende betekenis voor Amos. Rond zijn vijftiende verlaat hij het ouderlijk huis -zijn vader is intussen hertrouwd- om te gaan wonen en werken in kibboets Choelda, waar hij zo'n dertig jaar zal blijven. Hij raakt hier definitief zijn rechtse politieke inslag kwijt en sympathiseert met het socialisme van handen uit de mouwen en het land bebouwen. Deze keuze resulteert in een verwijdering tussen Amos en zijn vader, die juist vuurbang is voor het rode gevaar. 

Ook tegenover zijn beroemde oom, professor Joseph Klausner, voelt Amos zich in de verdediging gedrongen. Wereldverbeteraars van socialistische snit kunnen niet anders dan afschuw opwekken bij mensen die, zoals zijn vader en zijn oom, zo diep geworteld zijn in de humanistische, Europees-joodse cultuur. Oom Joseph is intussen het grote voorbeeld voor zijn vader, die een wetenschappelijke carrière ambieerde maar het niet verder schopte dan bibliotheekmedewerker. Oom Joseph was destijds een gezaghebbend geleerde, die onder meer een boek over Jezus schreef. Als Amos eens vraagt wie Jezus nu precies was, verneemt hij dat in de visie van oom Joseph Jezus "een van de grootsten van het volk Israël aller tijden [was], een wonderbaarlijke moralist die een afschuw had van de onbesnedenen des harten en heeft gestreden om het jodendom zijn oorspronkelijke eenvoud terug te geven en het te onttrekken aan de handen van allerlei haarklovende rabbijnen." 

Het is verleidelijk om het ene na het andere citaat weer te geven om de veelkleurigheid van het boek te laten zien. Maar deze breedvoerige autobiografische vertelling bevat eenvoudigweg te veel om op te sommen. Politiek, geschiedenis, literatuur, gewapende strijd, traumatische ervaringen, liefde en duisternis zijn vervlochten met het verhaal van Oz' persoonlijke ontwikkeling. Op een dag zal Oz hopelijk een vervolg schrijven op dit boek. 

N.a.v. "Een verhaal van liefde en duisternis", door Amos Oz; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2005; ISBN 90 234 1775 5; 648 blz.