Naast de roman "Het Proces" heeft vooral het verhaal "De Gedaanteverwisseling" het beeld van de Praags-Joodse schrijver Franz Kafka (1883-1924) bepaald. Kafka schreef het verhaal in 1912. Het verscheen in 1916 bij uitgeverij Kurt Wolff in Leipzig. In zijn memoires vertelt Kurt Wolff dat Franz Kafka de enige hem bekende schrijver was die hem verzocht zijn werk niet uit te geven. Het is er desondanks van gekomen. 

Kafka hoorde dat de tekenaar Ottomar Starke zijn werk zou illustreren. Hij verzocht zijn uitgever vervolgens met klem om op de omslagtekening niet het insect uit het verhaal zelf af te beelden: "Het insekt kan zelfs niet vanuit de verte worden getoond."
Tegen het beeldverbod in is er vijftien jaar geleden een Nederlandse vertaling van het verhaal verschenen met zeer knappe tekeningen van Jan Vlasveld; op de omslag van de nieuwste Nederlandse vertaling van dit verontrustende verhaal prijkt een zestal kevers. 

Gregor Samsa, vanuit wiens perspectief de lezer de gebeurtenissen waarneemt, ontwaakt op zekere kwade dag en merkt dat hij "in een reusachtig eng beest" is veranderd: "Hij lag op zijn pantserachtige harde rug en wanneer hij zijn kop (hoofd?) een beetje optilde, zag hij zijn gewelfde, bruine, uit boogvormige stijve delen samengestelde buik, met daar bovenop de deken, die op het punt stond er helemaal af te glijden en nog net wist te blijven liggen." 

Ramp
Voor het gezin Samsa, bestaande uit vader, moeder, Grete en Gregor, is de gedaanteverwisseling van laatstgenoemde een grote ramp. Gregor is de kostwinner die zijn ziekelijke ouders als handelsreiziger een bepaalde welstand weet te garanderen. Dat is nu voorbij. Vader en moeder moeten nu zelf aan de slag. 

Even problematisch is de emotionele verwerking van de metamorfose van hun zoon. De ouders zijn zo verbijsterd door het gebeurde dat ze zich volledig distantiëren van de vreeswekkende kever. Alleen Grete weet een manier te vinden om Gregor zijn eten te brengen en zijn kamer schoon te maken. 

Omdat Gregor alleen maar een piepachtig geluid weet voort te brengen, terwijl hij alles kan verstaan wat er wordt gezegd, menen zijn ouders en zusje dat hij aan de menselijke communicatie is onttrokken. Wanneer Gregor nochtans naar menselijke warmte verlangt en via de op een kier geopende deur van zijn kamer de gezelligheid van de huiskamer opzoekt, bekogelt zijn vader hem met appels.
Dit bombardement luidt zijn einde in. De werkster vindt op een ochtend de dode Gregor en veegt hem bij het afval. Op de laatste bladzijden lezen we dat vader en moeder samen met Grete een uitstapje met de tram maken: "En het was voor hen als een bevestiging van hun nieuwe dromen en goede voornemens toen hun dochter aan het eind van de rit als eerste opstond en haar jonge lichaam strekte." Dit laatste kan logisch gezien niet vanuit Gregor zijn waargenomen, tenzij we de slotscène als een visioen van de stervende Gregor opvatten. 

Medelijden
Wie zal geen medelijden met Gregor Samsa voelen? Hij heeft zich afgetobd om het leven voor zijn ouders prettig te maken en zijn vioolspelende zusje de mogelijkheid te bieden om naar het conservatorium te gaan. Nu blijkt dat de ouders het ook zonder hem aardig weten te redden. In wezen hebben ze Gregor helemaal niet nodig. Achteraf gezien hebben ze hem misbruikt. Bovendien doen ze geen enkele moeite om met hem in zijn nieuwe gedaante in contact te komen. Ze ijzen van hun eigen kind en zijn opgelucht wanneer hij als gevolg van de verwondingen en de verwaarlozing sterft (of beter: crepeert). 

Dit aangrijpende verhaal heeft tot vele duidingen aanleiding gegeven. Het zou het bestek van dit artikel verre te buiten gaan, wanneer ik die uitvoerig zou weergeven. Eén mogelijke uitleg licht ik eruit. De gedaanteverwisseling kan worden opgevat als een letterlijk nemen van een verwensing in de geest van: "Jij lelijke tor (of heftiger: kakkerlak)", een verwensing zoals ieder mens die in een zeer zwak uur wel eens uit. 

Een dergelijke verwensing treffen we aan in het sprookje "De zeven raven" van de gebroeders Grimm. De vader verwenst de zeven jongens omdat die niet vlug genoeg met het water uit de put komen waarmee hun zusje de nooddoop zal ontvangen. 

Antisprookje
Kafka's "De Gedaanteverwisseling" is een soort sprookje, maar dan wel met een nare afloop. Omdat een sprookje (bij de Grimms in ieder geval) voor de held of heldin altijd positief eindigt, hebben we hier met een antisprookje te maken. Het is een knap verteld verhaal dat curieus genoeg, door de nauwkeurigheid waarmee Gregors pogingen om contact te maken worden weergegeven, ook een wonderlijk soort humor kent. Max Brod, Kafka's beste vriend en eerste biograaf, vertelt dat Kafka's vrienden luid moesten lachen wanneer hij iets uit zijn verhalen voorlas. Maar, voegt hij eraan toe, het was een lachen dat de luisteraars in de keel bleef steken. 

N.a.v. "De Gedaanteverwisseling", door Franz Kafka; uit het Duits vertaald door Gerda Meijerink en Willem van Toorn; uitg. Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2001; ISBN 90 253 2742 7; 103 blz.