Harry Potter is de held van het moment. Afgelopen zaterdag te middernacht stonden honderden mensen in de rij om -op het moment van verschijnen- een exemplaar van "Harry Potter en de Vuurbeker" te bemachtigen. Twee dagen eerder verspreidde de stichting Bijbel & Onderwijs een folder waarin ze waarschuwt tegen occulte invloeden in de Potter-boeken. Terecht?

De serie van de Engelse schrijfster J. K. Rowling over tovenaarsleerling Harry Potter is in Nederland al even populair als in Engeland en Amerika. Niet minder dan 180.000 exemplaren liet uitgeverij De Harmonie zaterdag aanrukken - de eerste en de tweede druk verschenen tegelijkertijd. Kinderen, jongeren en ouderen vertonen verschijnselen van verslaving. 

Dat is juist het gevaarlijke, vindt drs. R. H. Matzken van de stichting Bijbel & Onderwijs. "Veel kinderen zullen zich in Harry Potter herkennen, want wie voelt zich niet wel eens achtergesteld of buitengesloten? Daardoor zullen zij al gauw sympathie voor hem voelen en zich met hem identificeren en zich daarmee openstellen voor de wereld waarin Harry verzeild is geraakt, of liever gezegd, waar hij thuishoort." 

Die wereld kenmerkt zich door magie. Harry is leerling aan de toverschool Zweinstein, waar hij toverspreuken leert, zijn leraren dwarszit, zwerkbal-wedstrijden speelt, fabeldieren verzorgt, middeleeuwse drankjes brouwt en met zijn vrienden Ron en Hermelien onvermoeibaar ten strijde trekt tegen het Kwaad, in de vorm van de boze tovenaar Voldemort. 

Heksenjacht
Matzken is niet de eerste christencriticus die de serie van J. K. Rowling scherp veroordeelt. In Engeland en Amerika zijn genoeg voorbeelden voorhanden - en dan gaat het nog niet eens over de zeer dubieuze informatie die op diverse websites is te vinden en die per e-mail onder allerlei "broeders en zusters" wordt verspreid. Inmiddels heb ik vier keer een Engelstalig bericht ontvangen waarin met de grootste stelligheid wordt beweerd dat J. K. Rowling hekserij en satanisme propageert, dat haar boeken openlijke blasfemie bevatten en dat zij zelf in een interview zich aan godslastering en verheerlijking van de satan zou hebben schuldig gemaakt. Ik heb de Potter-boeken grondig gelezen, maar ben van dit alles niets tegengekomen. Het bewuste interviewcitaat -dat vorig jaar in de London Times zou hebben gestaan- heb ik evenmin ergens kunnen terugvinden. Bij dit soort 'informatie' vallen dus slechts grote vraagtekens te plaatsen. 

Er is echter ook serieuze kritiek van christenen in Engeland en Amerika. De magische karakters, de soms gewelddadige gevechten, de dubieuze moraal, de aandacht voor moord en doodslag - allemaal duidelijke bezwaren die tegen Harry Potter zijn aan te voeren. 

Dat neemt niet weg dat tal van christenen de serie waarderen vanwege het thema: de strijd tussen goed en kwaad. Charles Colson analyseerde de boeken in zijn conservatief-christelijke radioprogramma Breakpoint en kwam tot de conclusie dat de toverij in de Potter-boeken "mechanisch, niet occult" zou zijn. In het jongste nummer van CV/Koers schreef Arie Verhoef: "Harry Potter in de ban doen bevestigt het stigma dat christenen reactionair zijn en zich volkomen willen afsluiten van de wereld." Dat sluit aan bij wat Wim Houtman in het Nederlands Dagblad stelde: "Waakzaamheid is goed, maar (...) je kunt in een kinderboek geen heks of klopgeest meer laten optreden of het heet occult. Zo'n boek krijgt meteen een stempel. En christenen ook." 

De recensie van de Potter-serie die begin oktober in deze krant verscheen, eindigde met de conclusie: "De bezwaren die christenen in het verleden soms aanvoerden tegen sprookjesverhalen, gelden hier natuurlijk onverminderd. Wie daar zwaar aan tilt, moet deze boeken in de kast laten staan. Maar dat geldt ook voor een groot deel van de wereldliteratuur, te beginnen met Shakespeare, Dickens, Goethe en Vondel. Reden om juist in het geval van J. K. Rowling een heksenjacht te openen is er niet." 

Occult
De stichting Bijbel & Onderwijs heeft op dit punt duidelijk een andere mening. In de folder "Herrie om Harry", toegezonden aan honderden christelijke scholen en boekhandels, schrijft Matzken: "De misleiding van Harry Potter is niet zozeer dat er met bovennatuurlijke machten wordt gespeeld, maar veeleer dat wordt ontkend dat zulke machten realiteiten zijn die een kwade invloed uitoefenen. Het minste dat wij kunnen zeggen is dat Harry Potter niet geschikt is voor jonge kinderen en dat er ook voor ouders en oudere kinderen het risico inzit dat zij er (op den duur) moeite mee zullen hebben geestelijk gezond te blijven." Volgens de folder komt dat door de verwijzingen naar het occulte, de van de christelijke ethiek afwijkende waarden, en het gewelddadige en angstwekkende karakter van het verhaal. 

"Ik kan de kritiek van Matzken begrijpen", zegt drs. H. P. Walgemoed-de Jonge, docente jeugdliteratuur aan de christelijke hogeschool De Driestar. "Al denk ik dat hij de zaak iets te veel versimpelt. Ik zie de Potter-serie vooral in de Engelse traditie van kostschoolboeken en spookverhalen. Je kunt wel tegen Harry Potter zijn, maar dan spreek je je uit tegen een heel type literatuur. 

Dat doet de stichting Bijbel & Onderwijs trouwens ook. Ik weet dat Matzken evengoed problemen heeft met andere boeken waarin een fantasiewereld getekend wordt, sprekende dieren voorkomen of een gezagsondermijnende moraal zichtbaar wordt. Pluk van Annie M. G. Schmidt is dus even gevaarlijk als Harry Potter." 

Niet-bestaande wereld
"Maar al vind ik de actie wat overtrokken, ik ben er óók van overtuigd dat de boze niets liever wil dan dat je denkt dat hij niet bestaat. Ik weet weinig van occultisme, daarom is het zo moeilijk om dit soort boeken te beoordelen - niet alleen Harry Potter, maar ook de boeken van Frank Peretti, of Roald Dahl, of griezelschrijvers zoals Paul van Loon. Eerlijk gezegd vind ik Paul van Loon en zijn griezelgenootschap veel gevaarlijker voor kinderen dan J. K. Rowling. Hij haalt die andere wereld dichterbij, hij laat zien dat geesten zich aan de andere kant van het raam kunnen bevinden. 

Bij Harry Potter is dat veel minder het geval. Ik denk dat kinderen de wereld van Harry Potter echt ervaren als een niet-bestaande wereld. Zweinstein is afgeschermd van de rest van de werkelijkheid. Mijn eigen dochter, tien jaar, heeft de Potter-boeken gelezen en ze absoluut niet als bedreigend ervaren. Wel vind ik dat je met kinderen moet praten over wat ze lezen, dat je deze dingen in een kader moet plaatsen. Zelf heb ik óók moeite met bepaalde enge passages, en met de concreetheid waarmee over geesten en spoken gesproken wordt." 

Op de basisschool zou mevrouw Walgemoed de Potter-serie niet in de klas voorlezen. "Als je weet dat het een twistappel is, moet je dat niet doen. Wél zou je ze, in de bovenbouw, kunnen behandelen in een lessenserie over griezelboeken. Dan kun je met je leerlingen een gesprek hebben over kritisch lezen. Ze moeten toch leren onderscheiden tussen wat goed is en wat niet." 

Decor
Op de middelbare school geldt hetzelfde, vindt J. J. Snijders, docent Engels aan de locatie Revius van het Wartburg College in Rotterdam. "Mijn leerlingen zijn minder beïnvloedbaar dan heel jonge kinderen. Toch moeten ze, als ze Harry Potter voor de lijst willen lezen, toestemming vragen. Daarbij verwacht ik in elk geval een kritische bespreking. Het is zeker niet zo dat ik de Potter-boeken in de klas ga aanbevelen, ook al heb ik ze zelf met veel plezier gelezen. 

De opschudding die je nu ziet ontstaan, bevreemdt me. Het magische in de Harry Potter-boeken is in mijn ogen vooral decor. De serie gaat in wezen over het samenspel tussen bepaalde karakters, archetypen: het jongetje dat nergens thuishoort en toch erg bijzonder blijkt, het plichtsgetrouwe meisje dat geen regels durft overtreden, de jongen die er voortdurend op uit is anderen dwars te zitten. De karakters zijn het geheim van het succes van Rowling. 

De vorm en de sfeer van de Potter-boeken -vér van de realiteit- scheppen de afstand die nodig is om met een glimlach naar jezelf te kijken. Welk verschil is er uiteindelijk tussen een leerling die met een elastiekje propjes door de klas schiet en een jongetje dat tijdens de les met zijn toverstaf een paperclip door de lucht laat vliegen? Het gaat niet om het toveren op zichzelf, het gaat erom dat je een taart tovert die in andermans gezicht vliegt. Het middel is ondergeschikt aan de uiteindelijke actie. 

De magische karakters uit deze verhalen staan in een traditie die teruggaat op Shakespeare. Soms vraag ik me af: Hoe diep zitten ze verworteld in de Engelse psyche? Zelfs bij John Bunyan vind je de beeldspraak van reuzen en kobolden die de pelgrim op zijn levensreis tegenstaan. Natuurlijk had Bunyan daarmee een geheiligde bedoeling, ik zou hem bepaald niet op één lijn willen zetten met Rowling, en bovendien is zijn verhaal allegorisch van karakter. Ik wil alleen zeggen dat je in de Engelse traditie tal van andere verhalen met een magisch decor tegenkomt, waaronder die van Tolkien en Lewis. In Nederland hebben we dat veel minder, en ook daarom ben ik niet zo bang dat mijn leerlingen dit soort bijgeloof serieus nemen." 

Mede n.a.v. "Harry Potter en de Vuurbeker", door J. K. Rowling; uitg. De Harmonie, Amsterdam, 2000; 550 blz.; pb. ISBN 90 7617 419 9, 34,90; geb. ISBN 90 7617 420 2, 42,50. 

De folder "Herrie om Harry" is te bestellen bij de stichting Bijbel & Onderwijs, tel. 033-4616265.