Een complete geschiedenis van de literatuur in Zuid-Afrika is er niet. Dat heeft te maken met het grote aantal talen en culturen in dat land. Vier romans in de reeks "Klassieken uit de Zuid-Afrikaanse literatuur" vertonen een breed palet van literaire mogelijkheden. Toch is er wel een gemeenschappelijk kenmerk aan te wijzen voor de boeken die bijna een eeuw Zuid-Afrikaanse letterkunde vertegenwoordigen.

De letterkunde van Zuid-Afrika is een verdeeld huis. Deze verdeeldheid is niet het gevolg van familiaire ruzies, maar van de grote verscheidenheid aan talen in Zuid-Afrika (die zelfs groter is dan het aantal van elf officiële talen suggereert) en van de met deze talen verbonden culturele tradities. De consequentie van de pluriformiteit aan letterkundes is dat we geen allesomvattende geschiedenis van de literatuur van Zuid-Afrika bezitten. Zolang de lijnen als spoorrails van elkaar verwijderd blijven, blijft het gemeenschappelijke op afstand van elkaar. Dat sluit niet uit dat er in het verleden wissels tussen de sporen waren. Die wissels zullen in de toekomst wellicht frequenter voorkomen. Ons sal sien!

Tot 1994 domineerden het Engels en het Afrikaans in Zuid-Afrika. Aan de bordjes met openbare kennisgevingen ("Padwerke vorentoe" bijvoorbeeld, als waarschuwing voor werk in uitvoering) was deze dominantie goed af te lezen. Uit eigen ervaring kan ik getuigen dat het Afrikaans in Johannesburg een onevenredig belangrijke officiële positie innam. In de wijken Braamfontein, Hillbrow en Berea waar ik achtereenvolgens een kamer had, werd nauwelijks Afrikaans gesproken. Het Engels vormde de schakel tussen mensen van divers pluimage.

Bont cultuurpatroon
De reeks "Klassieken uit de Zuid-Afrikaanse literatuur" van uitgeverij Podium had het woord literatuur in de reekstitel om bovenstaande reden met enig recht in het meervoud kunnen gebruiken. De vier tot nu toe in de reeks verschenen romans wijken sterk van elkaar af. Deze ongelijkheid vindt haar oorzaak enerzijds in de uiteenlopende perioden waarin de romans oorspronkelijk werden gepubliceerd. Anderzijds is het bonte cultuurpatroon van Zuid-Afrika debet aan de verschillen in vertelstijl en intentie van de romans.

Het oudste boek is de roman "Een plaats in Afrika" uit 1883 van de schrijfster Olive Schreiner (1855-1920). Dan volgt "Mhudi" uit 1930 van Sol T. Plaatje (1875-1932), daarna A. C. Jordans "De wraak van het voorgeslacht" (1940; Jordan leefde van 1906 tot 1976) en ten slotte "Magersfontein, O Magersfontein!" (1976) van Etienne Leroux (1922-1989).

Het gaat bij deze boeken om vier romans die een breed palet van literaire mogelijkheden vertegenwoordigen.
In Schreiners roman staan vragen van levensbeschouwelijke aard, vragen over de relatie tussen God en mens, over Darwin en zijn evolutieleer, over schuld en verzoening in het middelpunt. De "plaas", de boerderij in Afrika, is ondergeschikt aan de existentiële problemen van het meisje Lyndall.

De roman "Mhudi" over het zwarte meisje Mhudi en haar grote liefde Ra-Thaga schetst een beeld van de omzwervingen en de oorlogen van de Matabele-stam, die zich uiteindelijk ten noorden van de Limpoporivier vestigt en daar de hoofdstad Bulawayo (thans de tweede stad van Zimbabwe) sticht. Mhudi dreigt het slachtoffer van de Matabele te worden, maar ze wordt door een andere stam liefdevol opgenomen en kan in vrede leven met haar man en twee zoontjes. Deze roman heeft een mythische inslag en verwerkt allerlei traditionele vertelvormen, zoals liedteksten van de prijszanger (die wij bij de inhuldiging van Nelson Mandela zagen).

Traditie en moderniteit
Wanneer we een bepaalde opvatting van psychologie als meetlat voor literaire deugdelijkheid aanleggen, dan is "Een plaats in Afrika" wel en "Mhudi" niet geslaagd. Maar deugt die meetlat wel? Dat is de kern van het probleem waarmee een Europees georiënteerde lezer van romans als die van Plaatje en Jordan te maken krijgt. Voor "De wraak van het voorgeslacht" geldt namelijk iets vergelijkbaars.

Deze roman over de jonge Zwelinzima die tot de leider van zijn volk wordt gekozen, munt niet uit door psychologische diepgang. De verteller plaatst de gelovige christen Zwelinzima in een loyaliteitsconflict tussen de nieuwe (met het geloof verbonden) waarden en de opvattingen, rituelen en waarden van weleer. Het gaat om het conflict tussen traditie en moderniteit. Dat conflict rechtvaardigt voor de auteur een zeer onbevredigende karaktertekening en een uiterst povere vertelstijl. Maar hier geldt opnieuw: het oordeel is gebaseerd op bepaalde verwachtingen. Voor Jordan was de verwoording van een algemeen conflict binnen de zwarte gemeenschap in het oostelijk gedeelte van Zuid-Afrika (Transkei) het primaire verteldoel.

Satire
De roman van Leroux heeft met een geheel andere, eigen traditie binnen de Afrikaanstalige letterkunde te maken. "Magersfontein, O Magersfontein!" is een satire op de destijds nog zeer sterk levende verheerlijking van de slag bij Magersfontein op 11 december 1899, een veldslag tussen Boer en Brit waarin de Boeren een klinkende overwinning behaalden. De roman is een aanval op een patroon van normen en waarden dat decennialang het politieke en sociale leven van Zuid-Afrika in hoge mate heeft bepaald. Bij de beoordeling van deze roman moet de traditie van de literatuur in het Afrikaans worden betrokken, alsmede de rol van het Afrikaans bij de legitimering van de politieke beslissingen binnen Zuid-Afrika.

De literatuur in Zuid-Afrika is door haar veelheid aan sociale functies en daarvan afhankelijke tradities een uitermate complex en boeiend territorium. De vier in de reeks "Klassieke werken uit de Zuid-Afrikaanse literatuur" verschenen romans zijn slechts in uiterlijke zin, door een herkenbaar jasje en door de titel van de serie, met elkaar verbonden. Onder het jasje verbergt zich de grootste verscheidenheid.

Zingeving
Toch heeft de verscheidenheid niet het laatste woord. We zien dat de feiten, de werkelijk controleerbare gebeurtenissen uit de politieke geschiedenis op een gevarieerde manier in allevier de romans terugkeren. Het verschillende perspectief op die gebeurtenissen, zoals de kerstening van Zuid-Afrika, de stammenoorlogen tijdens de negentiende eeuw, de Anglo-Boerenoorlog van 1899 tot 1902, leidt tot nadenken over de mate waarin wij mensen onze geschiedenis tot op zekere hoogte construeren, bij onze zingeving aan de geschiedenis móéten construeren. Het resultaat van een dergelijke bezinning hoeft geen relativisme of verlies van geloof in te houden, eerder het tegendeel.

Een andere overweging wil ik in dit kader niet ongeschreven laten. Wanneer ik naar de Afrikaanstalige letterkunde van Zuid-Afrika uit de negentiende en de twintigste eeuw kijk, dan zie ik teruglezend een grote openheid tegenover de culturele rijkdom van de inheemse volkeren van Zuid-Afrika. Schrijvers als Louis Leipoldt, Minnie Postma, Eugène Marais en Boerneef (om enkelen te noemen) hebben de verhalenschat, de sprookjes en legenden van Afrika in hun eigen werk een plaats gegeven. Er waren dus wel degelijk raakvlakken, hoe incidenteel ook.

Thematiek
Die raakvlakken zijn ook op thematisch gebied aan te treffen. Een van de dominantste onderwerpen van alle stromen binnen de letterkunde van Zuid-Afrika is de tegenstelling tussen het heilzame platteland en de zondige grote stad (waarmee doorgaans Johannesburg wordt bedoeld). Thematisch is zeker een vorm van gemeenschappelijke literaire geschiedschr ijving mogelijk, zonder dat het afzonderlijke tot iets gemeenschappelijks behoeft te worden geforceerd. Misschien is een op een centraal thema gebaseerde bundeling van verhalen of novellen een vruchtbaar idee voor de hier gepresenteerde reeks?

N.a.v. "Een plaats in Afrika", door Olive Schreiner; vert. Robert Dorsman, nawoord van H. van Woerden, 1997; 327 blz.; ISBN 90 5759 0417; 39,90.

"Mhudi. Een historische romance", door Sol T. Plaatje; vert. Barbara de Lange, nawoord van A. W. Oliphant, 1998; 221 blz.; ISBN 90 5759 0921; 35,00.

"De wraak van het voorgeslacht", door A. C. Jordan; vert. Robert Dorsman, nawoord van H. van Woerden en V. February, 1999; ISBN 90 5759 272 x; 313 blz.; 45,00.

"Magersfontein, O Magersfontein!", door Etienne Leroux; vert. Ingrid Glorie, nawoord van A. Brink, 1999; 248 blz.; ISBN 90 5759 133 2; 36,90.

De boeken verschenen bij uitgeverij Podium te Amsterdam.