"Geen poging om de balans op te maken of een rekening te vereffenen, maar de herinneringen van een markante vrouw die een representatief beeld geven van een tijdperk van ingrijpende politieke verandering in Azië." Zo introduceert Leonard Blussé zelf zijn indrukwekkende verslag van de gesprekken die hij voerde in een periode van twintig jaar (!) met Anny Tan, een Javaanse die in Nederlands-Indië en China woonde en in Nederland studeerde.

Wie "Retour Amoy" leest, zal constateren dat de schrijver niet overdrijft met de introductie van zijn boek, hoogstens zichzelf te bescheiden opstelt. Hij laat alle ruimte voor de vrouw om wie het in deze lijvige paperback draait. 

Leonard Blussé tekende op wat Anny Tan vertelde. En daarmee hebben we een waardevol relaas in handen, dat de neerslag vormt van keukentafelgesprekken en brieven, een genuanceerd verslag van hoe Anny Tan als Chinese "vanaf de andere kant" de koloniale samenleving en de dekolonisatie heeft ervaren. 

Het is goed om in het jaar 2000 -nu het nog kan- het woord te gunnen aan iemand die het niet heeft van horen zeggen, maar aan den lijve heeft ervaren hoe men zich staande houdt in een zo veranderende samenleving. 

Flexibiliteit
Anny Tan, geboren in 1917 te Solo (Java), was de jongste telg van Chinese middenstanders. Twee ooms hadden rond 1850 de oversteek gemaakt van China naar Nederlands-Indië en waren zoals gebruikelijk de handel ingedoken. 

We moeten wel concluderen dat Anny een fenomenaal geheugen heeft, gezien de details die zij zich weet te herinneren en de locatieschetsen die zij al vertellend geeft. Meer nog dan de gebeurtenissen vertellen de gebruiken en de gewoonten, de tradities en het omgaan met stand- en statusverschillen duidelijk hoe een Chinese familie in het voormalig Nederlands-Indië zich kon handhaven. 

Het behouden van een bepaalde eigenheid, de omgang met Indische Nederlanders, met inheemsen, de steeds maar weer veranderende politieke situatie, moest wel een bepaalde flexibiliteit opleveren. Je kwam voor zoveel verschillende situaties te staan en je moest verder. 

Bewustwordingsproces
Anny heeft de kans gekregen situaties te vergelijken. En wie die mogelijkheid geboden wordt, kan groeien en maakt een bewustwordingsproces mee. Het koloniale (Hollandse) onderwijs, waarop momenteel nogal eens kritiek wordt geuit, omdat het kinderen zou hebben vervreemd van afkomst en omgeving, heeft haar in staat gesteld een eigen mening te vormen en een eigen(zinnige) levensweg te kiezen. Zij ging kort voor de Tweede Wereldoorlog naar Nederland om (met een studiebeurs) wiskunde te studeren in Utrecht. 

Het levensverhaal van Anny getuigt steeds weer van het belang van ontwikkeling, dat, alhoewel zij opgroeide ver van het land van oorsprong, geplaatst kan worden in een confuciaans licht: het menselijk bestaan is een levenslang leer- en bewustwordingsproces. Tijdens het lezen krijgt de lezer vanzelf bewondering voor de hoofdpersoon, die ondanks de tegenslagen en veranderingen ruggengraat toont en zonder ophouden zoekt naar nieuwe wegen. 

Roerige tijden
Het geschetste tijdsbeeld is bijzonder interessant, omdat het vanuit een andere invalshoek een blik geeft op de koloniale samenleving in Nederlands-Indië. Al lezend besef je dat er meer nodig is dan de visie van partij en tegenpartij om de situatieschets compleet te krijgen. Ik denk dat het verslag van Leonard Blussé een waardevol document is geworden, vooral ook omdat we over een tiental jaren geen verhalen uit de eerste hand meer zullen kunnen onderscheppen over deze roerige tijden die bijna een mensenleven omvatten. 

Het is jammer dat de tweede helft van Anny's leven er wat de beschrijving betreft wat bekaaid van afgekomen is. Maar de schrijver voert aan dat dit geen toeval is. Anny's haarscherpe herinneringen aan haar belevenissen in Nederlands-Indië, Nederland en Indonesië worden, wanneer het over China gaat, al snel beïnvloed door wat haar kinderen tijdens de Culturele Revolutie meemaakten. Niet zozeer Anny en haar man Tjing Wie, maar hun kinderen ondergingen het stormtij van de politieke ontwikkelingen in China aan den lijve. Daarmee is het China-avontuur meer iets van de jongere generatie van de familie Tan. 

Verleden tijd
Ik heb me diverse keren afgevraagd of "Retour Amoy" ook interessant is voor hen die geen enkele binding hebben met het koloniale verleden van ons land. Ik ben vast niet onbevooroordeeld, maar de geschiedenis van mensen in de maalstroom van het leven, hun handelen en beslissen, de worsteling en het standhouden is in "Retour Amoy" levensecht en aan de hand van historische gegevens neergezet op een manier die bewondering afdwingt. 

Dit boek zal misschien niet een heel groot lezerspubliek veroveren, maar wie het in handen krijgt en een beetje inlevingsvermogen bezit is om. Het enige minder sterke punt van het werk is dat het zo duidelijk de visie van een oudere vrouw weerspiegelt, die de strijd achter zich heeft. De dilemma's waar ze voor stond, de worsteling die ze doormaakte en de moeilijke beslissingen waren zwaar en deden pijn, maar ze zijn nu verleden tijd. 

Horizontale dimensie
Die relativering gaat ten koste van de intensiteit. Anny vertelt hoe het geweest is, ze voelt het niet meer. Ze heeft het leven geaccepteerd zoals het zich aandiende. Aan de ene kant is dat berusting in het lot, aan de andere kant toch enkel de horizontale dimensie waarin weinig plaats is voor hoop en verwachting. 

Het geeft misschien aan dat Anny aldoor een Chinese gebleven is, zoals Confucius dat verwoordde in zijn wijsgerige gesprekken: "Vijftien jaar oud zet ge uw zinnen op het leren. Op uw dertigste staat ge stevig verankerd in de grondbeginselen; een veertigjarige laat zich niet langer van de wijs brengen; op uw vijftigste begrijpt ge wat de hemel met u voorheeft; wanneer gij zestig zijt, zijn uw oren gereed om de waarheid te vernemen, op uw zeventigste kunt ge doen wat uw hart u ingeeft, zonder uit de band te springen..." 

"Retour Amoy", door Leonard Blussé; uitg. Balans, Amsterdam, 2000; ISBN 90 5018 522 3; 368 blz.