Duitsers hebben aardappelhoofden en te dikke nekken. En Hitler heeft geen mooi gezicht. Dat stelt een klein Joods meisje, de hoofdpersoon van "Het vaderland. Kinderjaren in Berlijn", de literaire autobiografie van Judith Markus (1926), nuchter vast. 

Het meisje is tegelijk verdrietig als haar ouders haar geen Beiers jasje laten dragen, dat onderdeel is van het nazi-uniform voor jonge meisjes. Ze snapt ook niet waarom Horst Wessel, die er zo aardig en sympathiek uitziet, is vermoord. 

Volgens haar vader is ze Duits. Maar waarom slingeren haar klasgenoten haar dan lelijke dingen over Joden naar het hoofd? "Und wenn das Judenblut vom Messer spritzt dann geht's noch mal so gut", zingen de SA-jongens op straat. Ook haar moeder windt zich erover op, maar volgens haar vader is het slechts een onnozel straatliedje. Zij zijn toch normale burgers in Duitsland? Voor hen is die tekst vast niet bedoeld. 

Het leven voor een Joods meisje in Berlijn, dat zes jaar is als Hitler in 1933 aan de macht komt, is niet eenvoudig. Haar ouders praten steeds vaker met vrienden en kennissen over Hitler en politiek en kijken steeds bezorgder. Haar moeder mag niet meer vertellen dat ze uit Polen komt, en haar vader wordt als tenor van de Kroll Opera ontslagen. 

Steeds strenger
De anti-Joodse wetten worden steeds strenger. Ze moet zelfs naar een Joodse school, terwijl ze zo graag naar het beroemde Kaiser Wilhelm Gymnasium was gegaan. Muziek, vrienden en uitstapjes dringen de onaangename schaduwen steeds weer naar de achtergrond. Maar als in de zogenaamde "Kristallnacht" op 9 november 1938 de synagogen afbranden, de etalage van haar vader wordt ingeslagen en de vader van haar vriendinnetje door de SA wordt opgepakt, begrijpt de hoofdpersoon dat Duitsland niet langer haar vaderland is. 

Ze is realistischer dan haar ouders. Die willen nog steeds niet weg. Pas in februari 1939 besluiten de ouders eindelijk om dan tenminste hun kinderen met een transport naar Zweden te sturen. Het afscheid dat de ikpersoon als tijdelijk ziet, blijkt na de oorlog definitief te zijn geweest. In een epiloog vertelt de schrijfster dat haar vader in Dachau is omgekomen en haar moeder waarschijnlijk in Auschwitz. Zij trouwde na de oorlog met een Nederlander en verhuisde naar Amsterdam, waar ze studeerde en tot doctor in de psychologie promoveerde. 

Anne Frank
Na zo veel jaren heeft de psychologe Markus nu haar eigen traumatische jeugdervaringen in Hitler-Duitsland beschreven. Ze schreef een literaire autobiografie, waarin we vanuit het perspectief van een opgroeiend meisje zien hoe het proces van geleidelijke uitsluiting en verwijdering van Joden uit de Duitse maatschappij in de jaren dertig verliep. De geschiedenis van het meisje Judith lijkt in veel opzichten op die van Anne Frank. Annes vader was echter realistischer en had minder vertrouwen in het Duitse volk dan Judiths vader.
Juist die paradox van een Jood die trots is op 'zijn' Duitse cultuur, maakt het verhaal zo interessant. Het ongeloof, de ontkenning en ten slotte het onvermogen van veel Joodse Duitsers die in de Eerste Wereldoorlog nog dapper voor Duitsland gevochten hadden en Duitsland als hun vaderland zagen, om de ware aard van het nationaal-socialistische antisemitisme te herkennen en eraan te ontkomen, spreekt uit alle kleine geschiedenissen die Markus beschrijft. 

Wel is het de vraag of het meisje Judith, die in het boek de ontwikkelingen in Duitsland met ongewoon intelligente en kritische opmerki ngen begeleidt, die reflectie toen al bezat. In hoeverre zijn de gedachten van een kind die door dezelfde persoon pas ruim vijftig jaar later worden beschreven nog authentiek te noemen, zoals de uitgever op de achterflap beweert? Het doet soms bijna een beetje gekunsteld aan: een volwassene die consequent probeert in de stijl van een kind te schrijven. In dat opzicht zijn de dagboeken van Anne Frank 'echter'. 

Maar dat neemt niet weg dat dit boek voor iedereen, en wellicht met name voor scholieren, een indrukwekkend en begrijpelijk relaas is van de grootste misdaad van de twintigste eeuw, de holocaust. 

N.a.v. "Het Vaderland. Kinderjaren in Berlijn", door Judith Markus; uitg. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2000; ISBN 90 388 4922 2; 254 blz.; 39,90.