Kan een vriendschap tussen jongens uit twee heel verschillende milieus standhouden? In "Vrienden met vaders" van James Schaap verhaalt Lowell Prins -als hij al lang volwassen is- wat hij meemaakte rond 1950 met zijn vriend Romey. Zelf komt hij uit een keurig net kerkelijk gezin. Zijn vader is ouderling en een voorbeeld van rechtschapenheid en godsvrucht. Romey komt uit een asociaal arbeidersgezin, waarvan alleen de moeder regelmatig naar de kerk gaat. Zijn vader gaat zich te buiten aan drank en komt dan tot mishandeling van vrouw en kinderen. De grote verschillen in sociale afkomst en het normen- en waardenpatroon leiden tot grote spanningen. Uiteindelijk komt het tot een breekpunt. 

In fragmenten komt steeds de vader-zoonrelatie naar voren. De proloog opent dit thema met de beschrijving van het opruimen van het ouderlijk huis wanneer de vader van Lowell in een verzorgingshuis gaat wonen. 

Bij het leegruimen komen onvermijdelijk herinneringen boven. Lowell beseft dat zijn vader nog niet weet dat hij de bajonet niet zal tegenkomen. Lowell was hem lang geleden kwijtgeraakt in de rivier nadat hij hem stiekem had meegenomen. Hij had destijds niet de moed gehad het op te biechten, hoewel hij dat wekenlang probeerde. Hij was bang de teleurstelling van zijn vader te zien en zich nog schuldiger te voelen. 

Als Lowell tijdens het opruimen alsnog vertelt hoe de bajonet verdween, weet zijn vader hem toch dat schuldgevoel te geven. Vader is verbaasd dat Lowell niet bij hem terecht kon; hij trekt het zich aan en meent geen goede vader geweest te zijn. Lowell weet dat er nog veel meer is dat zijn vader niet van hem weet - eigenlijk alles met betrekking tot zijn vriendschap met Romey.
Omdat Lowell vindt dat zijn vader het uiteindelijk wel moet weten, besluit hij te schrijven over deze vriendschap. In feite doet hij niet anders dan orde scheppen in de ondoorzichtige relatie tot zijn vader. 

Vijftien jaar
In een andere publicatie geeft de auteur aan dat het boek over hemzelf gaat. Een vriendschap met een jongen als Romey bracht het nodige teweeg. Schaap groeide op in een klein stadje in Amerika waar het leven gedomineerd werd door de kerk. Sommige dingen hebben zich werkelijk afgespeeld; andere zijn ontsproten aan zijn verbeelding. 

"Vrienden met vaders" is het vierde boek van Schaap. De eerste drie schreef hij binnen een jaar, maar het schrijven van deze roman nam vijftien jaar in beslag. Waarom moest hij het boek wel zeven keer herschrijven voor het was wat hij bedoelde? Zelf geeft hij als reden aan dat je pas op oudere leeftijd tot een rijper oordeel over je vader komt. Hij kon de roman pas afronden toen hij zelf vader was van een jongen van veertien. 

Schaap koos ervoor om over de vriendschap te vertellen vanuit de herinnering van een al oudere Lowell. Het gaat hem er vooral om de gebeurtenissen te begrijpen en een plaats te geven. Al opdiepend zoekt hij antwoord op de vraag waarom hij alle gebeurtenissen met Romey buiten het gezichtsveld van zijn vader heeft gehouden. Hij wil de gevoelens van schuld en angst begrijpen die hem verhinderden open te zijn. 

Brave jongen
Lowell komt uit een gezin waar het christelijk geloof een vanzelfsprekendheid is. Hij is een brave jongen, die netjes in het goede straatje loopt. Die wil voorkomen dat anderen in hem worden teleurgesteld. Die liever de gulden middenweg kiest dan het risico te lopen flink tegengas te krijgen. Die het makkelijk vindt om mee te lopen zonder na te denken. 

De vriendschap met Romey laat hem buiten de geplaveide wegen kijken. We lezen van hun kattenkwaad; hun verkennen van de wereld van het andere geslacht; van veel dingen die Lowell nooit in zijn eentje in het hoofd zou halen. 

Bij Romey vindt Lowell het echte leven. Het is rauw, maar puur. Bij Romey ziet hij geen angst voor straf of gebukt gaan onder schuld. Romey kan gewoon zichzelf zijn en is onverschillig voor wat anderen van hem vinden. Wat hij wil, doet hij en draagt eventuele onsequenties. Ook al betekent het dat hij ongenadig slaag krijgt van zijn vader. 

Lowell bewondert Romey om zijn moed en trefzekerheid. Hij verbaast zich er in zijn kinderlijke onschuld nogal eens over dat Romey zo goed weet hoe de wereld in elkaar steekt. Lowell ontbreekt het aan die levenswijsheid, omdat zijn vader hem wil beschermen tegen echte levenslessen. 

Romey luistert naar zijn hart, wat hem recht op zijn doel laat afgaan. Als hij ergens voor gaat, geeft hem dat enorme dadendrang. Zo redt Romey in pure verontwaardiging de vader van Lowell uit een vernederende positie waar Lowell niet verder komt dan machteloze woede en knikkende knieën. 

Teleurstelling
Romey neemt het niet al te nauw met de geboden van God. Liegen als dat je beter uitkomt, is niet fout. Een pakje sigaretten wegnemen mag ook wel als je geen andere mogelijkheden hebt om eraan te komen. Aan dat 'lenen' doet ook Lowell mee, maar hij beseft pas goed wat hij gedaan heeft als hij een bekentenis moet afleggen voor zijn ouders. Het drama van de teleurstelling van ouders in hun kind dat langere tijd een leven leidt dat zij fout vinden en daar ook nog om liegt, breekt iets in de verhouding. Hierna kan het niet meer zo zijn als daarvoor. 

Het is duidelijk dat Romey geen goede invloed op Lowell heeft. Romey zet hem aan tot dingen die hij uit zichzelf nooit zou doen. Als Lowell twee weken geen contact met hem mag hebben na betrapt te zijn op het stelen van sigaretten, voelt hij zich vrediger. Alsof er een gevoel van onschuld in hem terugkeert. Zijn vader staat hem daarna weer toe om met Romey om te gaan, hoewel iedereen weet dat Lowell dankzij Romey bepaald niet voorbeeldiger wordt. Dit heeft vooral met het karakter van vader Prins te maken, die begrijpt waarom de moeder van Romey blij is met de vriendschap van de jongens. 

Het tweetal verschilt niet alleen in achtergrond; ook wat hun vaardigheden betreft lopen ze uiteen. Romey is in veel opzichten duidelijk de meerdere van Lowell. Zijn vader is zijn grote voorbeeld in onder meer kennis van de natuur en beheersing van het jachtgeweer. Ook in zijn verzet tegen instituties identificeert Romey zich met zijn vader. 

Lowell wint het als het gaat om bijbelkennis. Romey stelt allerlei vragen en verwacht van Lowell als 'heilige' de antwoorden. Vaak moet deze toch het antwoord schuldig blijven, omdat hij zelf nog nooit echte vragen heeft gesteld. Het is boeiend om te lezen hoe de jongens zelf antwoorden zoeken. 

Staking
Op de achtergrond speelt een stakingsconflict in de naburige metaalfabriek. De vader van Romey is een van de stakingsleiders. Een buurman van Prins, een stakingsbreker, wordt in het openbaar belaagd door de stakers. Prins wil het liefst neutraal blijven, maar komt ongewild toch in de positie van bemiddelaar. 

Een soortgelijke ervaring overkomt hem als de moeder van Romey zich in haar nood beklaagt over mishandeling door haar man. Prins voelt dat hij als ambtsdrager iets moet doen. Romey's vader laat zich echter door niemand voorschrijven hoe hij moet leven. Ook Lowell neemt het zijn vader kwalijk dat hij in deze kwestie tussenbeide is gekomen, omdat hij bang is voor verwijdering tussen Romey en hem. 

Aan het einde van het boek verbreekt Romey de vriendschap. Na alles wat ze met elkaar hebben beleefd, maakt hij uit loyaliteit aan zijn vader de keuze om Lowell te laten vallen. Ze komen elkaar nadien ook niet meer tegen, omdat school- en sportkeuze uiteenlopen.
Prins is een perfecte vader. Hij doet nooit iets waarvan Lowell achteraf moet zeggen dat hij het verkeerd heeft gedaan. Het probleem is eerder dat hij alles zo goed doet. Hij wil als een muur rond Lowell zijn om de zonde buiten de sluiten. Ten diepste identificeert hij zich met de fouten van zijn zoon en rekent zich die persoonlijk toe. Daardoor is het moeilijk voor Lowell om gewoon kind te zijn en kan hij niet echt bij zijn vader terecht. 

Het liefst gaat Prins lastige kwesties uit de weg. "En zo werd in onze christelijke familie een omzichtige zwijgzaamheid overgebracht van de ene generatie op de volgende - de vader die de onschuld van zijn zoon beschermt, de zoon die zijn schuld verbergt." 

Genade
Lowell leert de meeste dingen over het christelijk geloof van zijn vader. Deze weet hem echter niet bij te brengen wat genade is. Zijn rechtschapenheid bezorgt Lowell steeds een schuldgevoel, omdat hij zelf allerlei slechte dingen doet. Uiteindelijk zegt hij van Romey te leren wat genade is. Romey heeft een vader die hem voorgaat in het kwade. Toch laat Romey uiteindelijk zijn vriend vallen uit loyaliteit aan zijn vader. Dat is geen verdienste van Lowells vader. Lowell ziet in dat liefde en genade onvoorwaardelijk zijn en tegenover rechtvaardigheid en schuld staan. 

Al lezend merk je dat Lowell afstand neemt van het geloof zoals zijn vader dat beleeft. Niet omdat het niet waarachtig zou zijn, maar vooral omdat hij niet communiceerde over dat wat God te zeggen heeft voor de praktijk van het leven. En dat is precies wat je nodig hebt als je een 'slechte vriend' hebt. Lowell zegt na zijn vriendschap met Romey zijn gereformeerde achtergrond vaarwel en kiest na een zwerftocht voor de Orthodoxe Kerk. Romey komt later beter terecht dan je in zijn jeugd kon vermoeden. Na tot bekering te zijn gekomen, wordt hij een behoudend christen. 

Subtiele ondertonen
De auteur graaft psychologisch diep. Spanningen die tussen personen in de lucht hangen, worden uiteengerafeld. Schaap benoemt subtiele ondertonen in interacties en tekent daarmee de sfeer. Beeldend wordt omschreven hoe angsten zich ontwikkelen en hoe posities worden ingenomen. Regelmatig wordt gefocust op datgene wat normaal gesproken alleen aangevoeld en niet in taal gevangen wordt. Bijvoorbeeld hoe Romey omgaat met een jongen die hij minacht: "Romey maakte een verachtelijk knikje met zijn hoofd en keek hem even smalend aan, op die laatdunkende manier waarop hij alleen dat kan. Het was een miniem gebaar, maar genoeg om De Pad te tergen en hem te laten weten dat Romey hem een absolutie nul vond." 

Een gebeurtenis wordt soms pagina's lang omschreven zonder dat de spanning afneemt. Dat is knap. Het taalgebruik is raak. Romey bedient zich van een "slang" dat uitstekend vertaald is. Het ruwe, onbehouwen leven wordt goed gevangen in de authentieke dialogen. De taal van Prins is beschaafd en doordrongen van geloof. Met name in het bidden treft de bewogenheid met het zielenheil van de kudde. Ook al is het schaap de vader van Romey. 

Als Lowell zijn vriendschap met Romey gedurende het seizoen dat ze met elkaar omgingen, beschreven heeft, beseft Lowell dat zijn vader altijd geprobeerd heeft het goed te doen. Maar een vader die zo perfect is dat je niet bij hem terecht kunt, schiet als vader tekort. Dat is de enige conclusie die zijn vader kan trekken wanneer hij zijn verhaal zou lezen. En omdat Lowell dat zijn vader niet wil aandoen, eindigt het boek in vergevende erkenning. "Ik hoef hem niet te herinneren aan wat ik mijn leven lang heb gezien als zijn zonde. Ik hoef alleen maar te zeggen dat het er allemaal niet toe doet. Hij is mijn pa." De genade overwint. 

Avonturenroman
"Vrienden met vaders" is een boek dat van begin tot einde weet te boeien. Het sleept je op het niveau van een avonturenroman mee. Het zet je aan het denken over hoe je zelf in het leven staat en hoe je omgaat met de erfenis die je van je vader hebt meegekregen. 

N.a.v. "Vrienden met vaders", door James Schaap; vert. Ronald Westerbeek; uitg. Mozaïek, Zoetermeer, 2000; ISBN 90 239 9029 3; 288 blz; 39,90.