De bekende literatuurcriticus Marcel Reich-Ranicki heeft zich in zijn vaderland Polen nooit thuisgevoeld. Zijn bestemming vond hij uiteindelijk in een bijzonder soort thuisland: de kritische dialoog met de literatuur. In zijn autobiografie "Mijn leven" vertelt hij over de verschrikkelijke levensfasen die daaraan voorafgingen. 

Marcel Reich-Ranicki, geboren in 1920, typeerde zichzelf ooit als "halve Pool, halve Duitser en een hele Jood." Dit is een kostelijke manier om jezelf voor te stellen, maar de werkelijkheid was veel ingewikkelder. Hoewel Reich-Ranicki (toen nog: Marcel Reich) in Polen werd geboren en daar lange perioden van zijn leven doorbracht, heeft hij zich in Warschau nooit thuisgevoeld. Voelde hij zich in het Berlijn van zijn middelbareschooltijd dan wel thuis? Aanvankelijk wel, maar dit positieve gevoel werd hardhandig verstoord door de nationaal-socialisten die het leven van de Joden steeds meer inperkten en hem op 28 oktober 1938 samen met honderden andere Polen dwongen om het Duitse Rijk aan de oostelijke grens te verlaten. 

Tegenover het Joodse geloof nam de jonge Marcel een sceptische houding aan. Zijn blinde grootvader in Berlijn, een orthodoxe rabbi, kon hem van de zin van Joodse leerstellingen en voorschriften voor het dagelijks leven niet overtuigen. Wat hem al vroeg karakteriseerde, was een soort "Heimatlosigkeit" die hem echter voor een deel door de benarde omstandigheden was opgelegd. 

Getuige en medespeler
Wanneer de vraag wordt gesteld, welk land voor Marcel Reich-Ranicki uiteindelijk het land is geworden waarin het voor hem goed toeven is, dan moet het antwoord luiden: de literatuur, en dan vooral de Duitse literatuur. Voordat hij die bestemming had bereikt, en de vrije hand kreeg om in gezaghebbende Duitse bladen literaire werken te bespreken, moest Reich-Ranicki door verschrikkelijke fasen van zijn leven heen. Zijn boek "Mijn leven" vertelt daarover. Die fasen zijn gebonden aan de politieke gebeurtenissen van de twintigste eeuw: de opkomst van het Derde Rijk van Hitler en de tegenstellingen na 1945 tussen Oost en West. Reich-Ranicki is hierin getuige en medespeler geweest. Hij was geen passief slachtoffer, maar een scherp denkende jonge man die op het juiste moment de juiste beslissingen nam om te kunnen overleven. 

Het interessantste gedeelte van deze autobiografie vormen de hoofdstukken over de jaren 1938 tot 1945. Wie wil weten hoe geraffineerd de nazi's de moord op de Europese Joden organiseerden, vindt hier de meest onthullende documentatie. Omdat Marcel Reich-Ranicki -nadat de nazi's Polen waren binnengevallen- zijn ouders in Warschau had achtergelaten, keerde hij daarheen terug na eerst in oostelijke richting te zijn gevlucht. Warschau was voor een groot gedeelte verwoest, maar de Joodse woonwijken waren nog zodanig in tact dat de nazi's al spoedig hun plan tot concentratie van de Poolse Joden in het getto van Warschau ten uitvoer konden brengen. 

Getto
Reich-Ranicki vertelt nauwkeurig hoe de organisatie van het getto was opgebouwd, hoe een Joodse Raad werd opgericht om als opperbestuur van het getto te fungeren en hoe geleidelijk aan het net zich steeds nauwer om de bewoners van het getto sloot, totdat de verordening kwam, gereed te staan voor deportatie naar een oord in het Oosten (dat het niet ver van Warschau gelegen massale-moordkamp Treblinka bleek te zijn). Om zijn door de deportaties tot wees geworden verloofde Tosia zo goed mogelijk te beschermen, besloot Marcel Reich-Ranicki op een cruciaal tijdstip tot een razendsnel voltrokken huwelijk. 

De nazi's maakten misbruik van Joodse krachten om het getto te organiseren. Marcel Reich-Ranicki beheerste zowel het Pools als het Duits uitstekend. Hij was daarom de aangewezen persoon om als vertaler van belangrijke documenten en van verordeningen voor de bevolking van het getto te fungeren. Hij moest alles lezen en wist beter dan wie ook welke duivelse strategie hier in praktijk werd gebracht. De nazi's maakten bij de uitvoering van hun plannen gebruik van de diensten van Letten, Litouwers en Oekraïeners die zo mogelijk nog meer haat jegens de Joden koesterden dan zijzelf. 

Bevrijding
Het is een groot wonder te noemen dat Marcel Reich-Ranicki en zijn vrouw T osia het getto van Warschau hebben overleefd. En het is een even groot wonder dat ze, nadat ze hun ouders naar Treblinka hebben zien gaan, op de een of andere manier een geestelijk evenwicht hebben hervonden. Dat zij de nazi-tijd fysiek overleefden, is aan een Pools echtpaar te danken. Dit echtpaar bood hun een schuilplaats nadat ze het getto waren ontvlucht. Gegeven het feit dat de Polen zelf uitermate antisemitisch gezind waren, namen Bolek en zijn vrouw Genia een enorm risico. In het armetierige huisje van deze twee Polen werden Marcel en Tosia in 1944 door het Rode Leger bevrijd. 

De hoofdstukken na dit grote drama vormen in zekere zin een anticlimax. Marcel Reich gaat voor de Poolse geheime dienst werken en krijgt in 1945 in Londen (ter vermijding van misverstanden) zijn tweede naam "Ranicki" erbij. Dit werk houdt hij slechts enkele jaren vol. Daarna volgt een periode waarin hij als literatuurcriticus in Warschau moeizaam het hoofd boven water weet te houden. In 1958 maakt het (met de geboorte van Alexander uit drie personen bestaande) gezin de overstap naar Duitsland. Vanaf 1959 recenseert Marcel Reich-Ranicki voor het weekblad Die Zeit en vanaf 1973 is hij chef van de literatuurbijlage van de gezaghebbende krant Frankfurter Allgemeine Zeitung. 

Doorbraak
Een nationale en Europese bekendheid wordt Reich-Ranicki echter pas op 25 maart 1988 wanneer de eerste aflevering van het programma "Das literarische Quartett" op het Zweites Deutsches Fernsehen wordt uitgezonden. Door zijn messcherpe, vaak venijnige formuleringen heeft dit programma de initiatiefnemer de reputatie van literaire bullebak bezorgd. Zeker is dat het tijdens dit programma gevelde oordeel een boek maakt of breekt. 

Marcel Reich-Ranicki heeft in de Duitse Bondsrepubliek een groot werk verricht door met onvermoeibaar elan leven te blazen in een verstofte literatuurkritiek. Hij heeft initiatieven ontplooid -zoals de presentatie van DDR-auteurs en van Poolse schrijvers, en ook het opzetten van de serie commentaren bij gedichten, de zogenaamde Frankfurter Anthologie (inmiddels in 22 boeken samengevat!)- die groot respect afdwingen. Deze man moet dag en nacht hebben gewerkt. De dialoog met de literatuur is zijn eigen thuisland geworden. In het meesjouwen van deze geestelijke bagage, in het beschouwen van schrift en schrijven als het meest wezenlijke van het menselijk bestaan, staat hij zonder enige twijfel in een waarachtige Joodse traditie. 

IJdelheid
Dit is een zeer interessante autobiografie. Er staan veel anekdotes over beroemde schrijvers, componisten en dirigenten in. Reich-Ranicki is verschrikkelijk ijdel, maar hij weet die ijdelheid met veel humor te presenteren. Het gehele boek wordt gedragen door een geest van vrijheid die een kostbare vorm van humor is. Alleen had ik wat meer over de relatie tussen Marcel en Tosia willen horen. Hij suggereert dat hij haar dikwijls ontrouw is geweest en dat haar dat veel verdriet heeft gedaan. Waarom niet openlijker daarover geschreven? Die openheid betracht Reich-Ranicki slechts op één plaats in zijn boek en daar kwam het op mij als een lelijke inktvlek over. Voor de rest geldt: veel waardering voor een prachtig boek. 

N.a.v. "Mijn leven", door Marcel Reich-Ranicki; vert. Gerda Meijerink; uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2000; ISBN 90 351 2226 7; 381 blz.; 49,50.