Als je schelpen op het strand ziet aanspoelen, nat van het zeewater, lijkt het of ze van glas zijn. Maar het glanzende verdwijnt, zodra er voeten overheen gaan. Met de titel van zijn novelle "De glazen schelp" heeft Jaap Zijlstra de broosheid van ons bestaan op het oog. "De grote zee van het leven maakt ons mooi, maar we kunnen door dat bestaan ook zo gemakkelijk gebroken worden." Marten en Tjerk, schizofreen en homofiel, vinden elkaar als tieners spelend aan de zee, maar krijgen het in hun leven heel moeilijk. Opnieuw een CLK-alternatief in de Boekenweek.

Gevoelens domineren het leven van de twaalfjarige Marten de Rijk. De ontmoeting met Tjerk Tuinstra op het strand betekent een verbond voor het leven. Twee knullen, die zich niet schamen voor hun dagboek, hun liefde voor een gevoelig gedicht, hun kennis van vogels. Het heeft iets ontwapenends, iets innemends. Maar de klas -en daarin de samenleving- accepteert dit niet en wil wél pesterijen, ruwe jongensspelen, stoere taal. Het conflict in het leven van Marten de Rijk is geboren. Op zijn sterfbed is het pas ten einde. 

Autobiografisch
Jaap Zijlstra -dichter, dominee, secretaris van de auteursvereniging Schrijverskontakt, stervensbegeleider van aids-patiënten, stadsmens én natuurliefhebber- schreef dit jaar het actieboek van het Christelijk Lectuur Kontakt. Hij is blij dat bij aanvaarding van de opdracht het Boekenweekthema nog niet bekend was, niet omdat hij de klassieke Oudheid wilde passeren, maar omdat hij zijn novelle nu sterker autobiografisch kon inkleden. 

Een dominee, die midden in de samenleving staat, schrijft tóch voor een verzuilde organisatie. "Ik kan me goed voorstellen dat je als christelijke boekhandelaar geen uitgave cadeau wilt doen waarin vloeken of gore taal voorkomen. Het CLK is de laatste jaren met goede dingen voor de dag gekomen. Denk aan "Kaj" van Ronald Westerbeek. En het verstrekken van een opdracht aan onze eigen schrijvers heeft ook iets moois. 

Plannen voor een roman of novelle had ik wel, maar er is een concrete vraag nodig om echt te beginnen. Ik wilde een warm en boeiend verhaal schrijven, en koos daarom thema's waarin ik thuis was. Ik beschreef gebeurtenissen die mensen in hun leven meemaken, die vragen oproepen, waarover discussie kan ontstaan. Een roman is geen preek, moet de mensen uitdagen. Dat heb ik geprobeerd in het beschrijven van de twee hoofdfiguren, Tjerk en Marten." 

Levende vis
"In hun jeugd waren zij vol idealen en plannen. Maar wat is daarvan terechtgekomen? Een vriend van mij was hoogbegaafd, goed in sport, echt iemand voor wie alle lichten op groen sprongen. Dan blijkt hij zich te ontwikkelen tot een schizofreen persoon, met vervolgingswaan. Vreselijk! Schizofrene mensen zijn verdrietig, ongelukkig. Ze wijten dat aan de omgeving en krijgen grote moeiten met het geloof. Dat heb ik getekend in de figuur van Marten. Tjerk ontdekt gaandeweg dat hij homofiel is, durft daar thuis niet over te praten. Marten noemt dat laf, want in de kerk moet je over jezelf kunnen praten. "Een dode vis zwemt met de stroom mee, maar een levende vis gaat tegen de stroom in", zegt hij. 

Ik beschrijf de worsteling die ze krijgen met het geloof. Marten breekt ermee. Tjerk, een diepgelovige jongen, komt door de crisis van Marten ook in de twijfel. Dat is hét thema, "geloof en twijfel", en hoe God in een mensenleven ingrijpt. 

Marten springt van de zoveelste verdieping -heb ik ook van nabij meegemaakt-, maar komt door een bijna-doodervaring dan toch tot het besef dat God er is én tot een diep geloof. Ik heb zelf trouwens ook een bijna-doodervaring gehad. Ik weet hoe bijzonder zoiets is, de tijd dat je je in de hemel waant. Marten sterft in de overtuiging dat hij naar God gaat. Tjerk laat ik met veel vragen achter, een open einde." 

Judas
Een ander thema uit de novelle is "vriendschap en verraad". Tjerk laat zijn vriend in de steek, als Marten door zijn klasgenoten gepest wordt. "Ben je dan nog een vriend?" vraagt Tjerk na afloop. Hij vergelijkt zich met het leven van Judas, die de Heer heeft verraden. Zijn moeder zegt dan: We mogen niet zomaar zeggen dat Judas niet van Jezus heeft gehouden!" 

De klassieke theologie geeft toch een andere interpretatie van Judas' daad?
"Ik vind het indrukwekkend dat Judas na zijn verraad helemaal kapot is, zijn loon door de tempel gooit en schreeuwt: "Ik heb een onschuldige verraden." Over die onschuld horen we wel de vrouw van Pilatus en de moordenaar aan het kruis, maar de andere discipelen niet. Die waren op de vlucht. 

Judas zal gedacht hebben: "Als Jezus geconfronteerd wordt met de Romeinse overheid, dwing ik Hem als het ware om als Messias op te treden." Hij moet gehunkerd hebben naar de Messiaanse staat. Als het anders loopt dan hij heeft uitgelokt, is hij ontzet. Hij ziet geen toekomst meer. Helaas had hij geen weet van de diepere zin van Jezus' lijden en opstanding. Op schilderijen is deze discipel altijd zo getekend dat hij ver bij ons vandaan kwam te staan, met een zwart gezicht en een boeventronie. Daarmee hebben we hem onschadelijk gemaakt, maar het is veel zinniger over Judas te praten als iemand die heel dicht bij ons staat. Het is niets dan genade dat de andere discipelen de dood van Jezus hebben overleefd. 

Ook het verschil tussen vriendschap en liefde is onderwerp van gesprek tussen Marten en Tjerk. "Jezus toont wat liefde is, meer dan vriendschap", zegt Martens moeder daarop. Hij zegt vriend tegen Judas! Hij aanvaardt de discipelen weer, zet hen zelfs als apostelen weer in." 

Zware taak
"In al deze thema's zie je de kwetsbaarheid van de mens, waarmee we bij de titel komen. Als de voeten over de glanzende schelpen gaan, breken ze zo. Dat is het leven van Marten en Tjerk." 

Is uw novelle niet te zwaar aan thematiek?
"Dat vind ik juist prachtig, want zó is het leven. Dat leven doet zich aan ons voor. Misschien heb ik er zelf, ook door mijn werk, meer dan anderen van gezien: mijn oudste broer was schizofreen, ik heb vrienden die een moeilijke weg kregen, heb als dominee in Amsterdam een behoorlijk zware taak gehad. We hebben in ons leven niet met één moeilijkheid te maken. Ik heb jongens meegemaakt die enthousiast naar Youth for Christ gingen, naar EO-dagen, en die later tot een afwijzing van het geloof kwamen, er zelfs lijnrecht tegen ingingen, terwijl jongens die zich erg afzetten tegen de kerk later tot geloof kwamen en mijn beste medewerkers werden. Die strijd heb ik weer willen geven. 

Ik hoop dat onze mensen dit boekje lezen en zo met elkaar in gesprek komen. Natuurlijk zijn er moeders die wel vermoeden dat hun zoon homofiel is, maar ze durven er niet over te beginnen. Dat is jammer. Misschien dat mijn novelle kan helpen." 

De pastor in u wint het van de literator?
"Het hoofdthema is geloof en ongeloof, twijfel en zekerheid. Dat illustreer ik aan de hand van wat deze mensen meemaken. Ze hebben geen rustig burgerlijk leven, en daardoor komt je geloof op de tocht te staan. Dan word je gedwongen diep na te denken." 

In de derde hemel
Waarom heeft het kruis van Christus dan geen centrale plaats, in plaats van dat Marten door een bijna-doodervaring tot geloof komt?
"Het is goed dat mensen over zo'n ervaring eens gaan nadenken. Ik was ooit voorganger in een gastendienst in Haarlem. Na afloop spreek ik een jongeman, die voor het eerst een kerkdienst meemaakt. Hij is vrachtwagenchauffeur, heeft in coma gelegen, een bijna-doodervaring gehad en is daardoor overtuigd dat er een God is. Hij was op zoek. Dat maakte indruk op mij! Over zo'n ervaring kun je geen aparte novelle schrijven, maar die moet je in een breder kader zetten." 

Waar vindt u die ervaring dan in de Schrift?
"Als Paulus zegt opgetrokken te zijn in de derde hemel, is dat misschien ook zo'n ervaring. Ik weet het niet. In ieder geval dóét het zich voor en gaan mensen dieper nadenken over leven en dood. Mensen hebben achter de dood gekeken. Ik weet dat uit mijn eigen leven. God gaat verschillende wegen, vertelt ons de Bijbel. Hij is de God van Abram, van Izaäk en van Jakob. Dat is geen oosterse, omslachtige taal, maar bedoelt te zeggen dat Hij met ieder een eigen weg gaat." 

Maar die weg gaat via het kruis!
"Ik was er erg beducht voor dat men zei: "Jaap Zijlstra heeft geen novelle geschreven, maar een preek." Misschien ben ik daar té benauwd voor geweest. In een preek geef je uitleg van de Schrift, om troost en houvast mee te bieden. In deze novelle kennen twee jongens een worsteling, en plaats ik mensen op hun pad die de weg wijzen. Tjerk antwoordt zijn moeder, die hem op de Bijbel wijst: "Jezus betekent alles voor me." Maar ik was bang Marten woorden in de mond te leggen als: "Nu weet ik dat ik behouden ben door het volbrachte werk van Jezus Christus." Pas nu op, zei ik tegen mezelf, laat dat nu maar tussen de regels staan." 

Opdrachtgever
"Ik ben met hart en ziel gaan schrijven en daarbij vergeten wie mijn opdrachtgever was. Zo'n verhaal gaat zijn eigen gang. Toen ik klaar was en de novelle doorlas, dacht ik: "Misschien wordt het geheel niet geaccepteerd." Nu, dan maar niet. Waarom niet? Omdat het de christelijke boekhandel toch gaat om een goed Boekenweekgeschenk, terwijl ik het thema van de homofilie aan de orde stel. Dat zou wel eens taboe kunnen zijn." 

U zegt in dit opzicht dat Jezus volgen tegen de stroom in zwemmen is. Dat wordt geconcretiseerd met: Kom maar uit voor je geaardheid. Is die koppeling terecht?
"Hier zit een spanning in, maar begrijp me wel goed: Ik zeg het niet, Marten zegt het. Hij vindt het laf dat je als christen niet open bent in de kerk, terwijl Tjerk juist aanvoert dat je een andere keuze kunt maken om jezelf te beschermen.
Ik begrijp beide jongens. Ik respecteer het zwijgen, maar kan het ook waarderen als iemand voor de dag komt, opdat de christelijke gemeente weet dat dit bestaat. Het is niet goed dat jongeren uit de orthodoxe kerken van het platteland naar Amsterdam vluchten, waar ze aan grotere gevaren blootstaan. Als Tjerk met zijn moeder over zijn geaardheid spreekt, laat ik haar de Bijbel als baken noemen. Heel bewust! Tjerk antwoordt dat Jezus alles voor hem is, maar hij krijgt het daarna wel heel moeilijk. Ook dat is reëel." 

Vrouw van Job
"Ik was blij over deze onderwerpen te kunnen schrijven. Bepaalde bijzondere dingen kan ik in een gedicht niet kwijt, maar in deze novelle kon ik veel meer stoppen. Daarom zeg ik ook op de flaptekst dat alle dingen aan de werkelijkheid zijn ontleend.
Toen de novelle af was, zag ik tijdens de voorbereiding van een preek over Job een kort verhaal in die geschiedenis, maar dan bekeken door de ogen van Jobs vrouw. Zij verliest tien kinderen in één klap. Beiden maken een enorme strijd mee. Ik laat haar nadenken en tot het inzicht komen dat God met ons meelijdt. Ineens was ik weer aan het schrijven van een kort verhaal. Of ik de lange adem en het geduld voor een roman heb, weet ik niet." 

N.a.v. "De glazen schelp", door Jaap Zijlstra; uitg. Kok, Kampen, 2000; ISBN 90 435 0191 3; 80 blz.; in actieperiode (t/m 14 april) 3,95, daarna 14,90.